Desertzio
Terminologia militarrean, desertzioa da soldadu batek armadan daukan bere eginbeharra uztea gerra-deklarazio batean edo guduan, edo esleitutako postutik ihes egitea, erretiratzeko, setioa egiteko, inbasioa egiteko agindua ematen denean, etsaiak erasotzen duen unean edo segada batean.[1][2] Baita ere, desertziotzat jotzen da fragging (ingelesezko hitza, «zatikatze») delakoa egiten denean, hau da, norberaren armadako kideen aurka erasotzen denean.
Desertore terminoaren definizioa
Desertore
Desertorea edozein mailatako militarra izan daiteke, soldadutik armadako jeneral bateraino. Orobat, indar armatu batzuetako kide bat da, hierarkia postu bat (maila edo gradua) duena haien barruan, eta, bere nagusi hurrenaren baimenik gabe, kokapena edo postua uzten duena.
Iheslari
Errekruta bat denean, soldadua ez da desertorea, iheslaria baizik. Soilik desertzioa eragiten duen militarrari aplikatzen zaio Zuzenbide militarra, delitu bat eta oso larria baita gerra garaian. Egoera horretan, gerra kontseilu, gerra gorte edo justizia auzitegi baten aurrera eramana izango da, atxilotuz gero, eta, azken batean, heriotza zigorrera irits daitekeen zehapen penala ezartzen zaio.[3]
Desertorearen eskubideak
Desertoreak abokatu bat izateko eskubidea du epaitegien aurrean defendatzeko, Nazioarteko Zuzenbidearen arabera (bereziki, Genevako Konbentzioak eta Giza Eskubideei buruzko itunak). Are gehiago, kasu batzuetan, Botere betearazleak desertoreak indultatu izan ditu.[4]
Desertzioa gerrilletan
Borrokaren batean murgilduta dagoen legez kanpoko erakunde baten kasuan, desertoretzat jotzen da gerrillako edo talde paramilitarreko kidea, bere maila kontuan hartu gabe, nagusien jarraibideak ez onartzeko edo bere erabakiz erakundea uzten duena, eta, horrela traidore bihurtzen dena. Halako egoeretan, epaiketa iraultzaile edo erantzukizun judizio batera eramana izan ohi da. Auzi hori heriotza zigor batean buka liteke, zuzenbide militarrean den bezala.[5]
Desertzioa eta baimenik gabeko absentzia
Estatu Batuetako Armadan, Estatu Batuetako Aireko Armadan, Britainiar Indar Armatuetan, Australiako Defentsa Indarrean, Zeelanda Berriko Defentsa Indarrean, Singapurreko Indar Armatuetan eta Kanadako Indar Armatuetan, langile militarrak AWOL[6] edo baimenik gabeko absentzia hutsegitearen jabe bihurtuko dira beren lanpostutik baliozko baimenik gabe irteten badira.[7] Ameriketako Estatu Batuetako Marineen Gorputzak, Estatu Batuetako Itsas Armadak eta Estatu Batuetako Kostazainek, oro har, baimendu gabeko absentziatzat hartzen dute hori. Langileak hogeita hamar egun aurkeztu gabeko igaro ondoren kanporatzen dituzte unitatetik, eta orduan desertoretzat hartzen da; hala ere, Estatu Batuetako lege militarraren arabera, desertzioa ez da unitatetik kanpo emandako denboraren arabera neurtzen, baizik eta:
- bere unitate, erakunde edo lantokitik alde egiteagatik edo kanpoan egoteagatik, ez itzultzeko asmoa ageria denean;
- asmo hori betebehar arriskutsu bat saihesteko edo kontratu betebehar bat alboratzeko xedez egin dela ebazten denean;
- zerbitzuaren adar berean edo beste batean izendapen bat jasotzeko edo onartua izateko eskaera egiten denean, aitortu gabe ez zela behar bezala bereizi egungo zerbitzutik.[8]
Hogeita hamar egun baino gehiagoan kanpoan egon arren beren borondatez itzultzen diren edo itzultzeko asmo sinesgarria adierazten duten pertsonak AWOLtzat hartuak izan daitezke, hala ere. Hogeita hamar egun baino gutxiagoan desagertzen direnak, baina itzultzeko asmorik ez dutela modu sinesgarrian froga dezaketenak (adibidez, beste herrialde bateko indar armatuetan sartuta), desertoretzat epaituak izan daitezke. Oso gutxitan, traizio delituagatik epaitu ahal izango dira, behar adinako frogak aurkitzen badira.
Desertzioaren antzeko hutsegiteak
Desertzioaren antzeko kontzeptuak daude, oro har, gaur egungo legeria militarrean.
Mugimendurik eza
Indar armatuetako kide bat iristen ez denean ezarritako orduan bere unitate, ontzi edo hegazkinarekin hedatzeko (edo «mugitzeko») gertatzen da mugimendurik eza. Estatu Batuetako Indar Armatuetako lege militarraren arabera, arau hauste hori baimenik gabeko absentziaren antzekoa da, baina zigor gogorragoa ekar dezake.[9]
Ez aurkeztea
Ez aurkeztea da formazio batera huts egitea, edo agintzen zaionean ez agertzea horretarako ezarritako tokian eta orduan.Estatu Batuetako Indar Armatuetako lege militarraren arabera, delitu txikia da.[10]
Absentzia ezezaguna
2020an, zerbitzu egoeraren kode gehigarri bat ezarri zen, absentzia ezezaguna, unitatearen ekintzak eta polizia ikerketak bultzatzeko, soldadua desagertu eta lehen 48 orduetan.[11]
Desertzioaren egoera juridikoa gerra krimenen kasuetan
Nurenbergeko printzipioak
Nazioarteko zuzenbidearen arabera, eginbeharra edo azken muturrean erantzukizun morala ez da beti gobernu baten edo goragoko agintari baten aurrean gertatzen, Nurenbergeko printzipioen laugarren atalean ikusten den bezala. Honela dio: «Pertsona batek bere gobernuaren edo goragoko baten agindua betez jardun izanak ez du erantzukizunetik salbuesten nazioarteko zuzenbidearen arabera, betiere hautapen moral bat egiterik izan badu».
Horren ondorioz, zuzeneko agindupean dagoen soldadu bat, guduan, normalean gerra krimenak direla eta epaitzerik ez dagoen arren, bada lege korronte bat babesten duena soldadu batek krimenik egiteari uko egitea, berehalako arriskutik kanpoko testuinguru militarretan.
Nazio batuen erabakiak
1998an, Nazio Batuen Giza Eskubideen Batzordearen 1998/77 ebazpenak onartu zuenez, «zerbitzu militarra ematen ari direnek kontzientzia eragozpenak ager ditzakete», soldadutza egiten ari diren bitartean ere.[12][13][14][15] Horrek desertzioa egiteko aukera ematen du, soldaduak gizateriaren aurkako krimenak egin behar dituen kasuei erantzuteko.
Nazio Batuek onartutako printzipio hori Jeremy Hinzman estatubatuar armadaren desertorearen kasuan jarri zen proban, hasiera arrakastarik gabe. Horren ondorioz, Kanadako Immigrazio Batzorde Federal batek desertore batek Nurenbergeko printzipioen laugarren atalaz baliatutako eskatutako errefuxiatu estatusa errefusatu zuen.[16]
Desertzioaren egoera munduko zenbait herrialdetan
Euskal Herria
Espainiako eta Frantziako indar armatuek deitutako nahitaezko soldadutzan zerbitzua ematearen aurka, intsumisio mugimendu zabal bat hedatu zen, 1980ko eta 1990ko hamarkadetan. Intsumisio jarreraren ondorioz, ehunka gizon gazte izan ziren epaituak eta espetxeratuak,
Hori baino lehenago, Ipar Euskal Herrian, Lehen Mundu Gerraren hasieran, 1916an, intsumisioak eta desertzioak hedapen handi bat ukan zuen, 7.00 eta gehiago izan baitziren gerratik ihes egin edo gerrara ez joateko deliberoa hartu zuten gizon gazteak.[17]
Alemania
Lehen Mundu Gerraren garaian, soilik 18 desertore aleman izan ziren exekutatuak.[18] Aldiz, Bigarren Mundu Gerran, 15.000 gizon exekutatu zituen Wehrmachtek, desertore izateagatik. 1988ko ekainean, Desertoreen Oroigarria gauzatu zen Ulmen, ideia nagusi baten inguruan: «desertzioa ez da arbuiagarri, gerra bai».[19]
Ameriketako Estatu Batuak
Bigarren Mundu Gerran, 20.000 soldadu inguru epaitu zituzten desertzioagatik. Horietatik, 49 heriotzara zigortu zituzten, baina, azkenena, soldadu desertore bakar bat exekutatu zuten, Eddie Slovik.[20]
Vietnamgo gerran, Defentsa Departamentuaren datuen arabera 503.926 desertore ukan zituen estatubatuar armadak, 1966-1973 bitarte.[21] Horietako asko, Kanadara joan ziren ihesi, baina beste batzuk Suediara jo zuten, herrialde horrek asiloa ematen baitie gerra egoera batean desertore direnei.[22]
Irakeko gerraren garaian, Pentagonoaren arabera 5.500 bat soldaduk jo zuen desertziora, 2003-2004 bitarte. Kopuru hori 8.000 ingurura goratu zen 2006an. Desertzio ia guztiak Estatu Batuetan gertatu ziren, hau da, frontera iritsi aurretik, kasu bakarra dokumentatu baitzen Iraken.[23]
Australia
Lehen Mundu Gerraren garaian, Australiako gobernuak eragotzi egin zuen indar armatuen desertoreak exekutatzea, armadak nahi zuen gisan, eta Britainia Handiko gobernuaren presioak jaso arren. Izan ere, Australiako Indar Inperialak desertore proportziorik handiena zeukan, Britainiar Indar Espedizionarioko indar guztien artean, baita Frantziako ekialdeko fronteko gainerako indar guztien aldean ere.[24]
Austria
2011n, Austriako gobernuak erabaki zuen Wehrmachteko austriar desertoreak ohoratzea.[25][26] 2014ko urriaren 24an, Nazien Justizia Militarraren Biktimen Oroigarria zabaldu zuen, Vienako erdiguneko Ballhausplatz plazan, Heinz Fischer presidenteak. Monumentua Olaf Nicolai artista alemanaren lana da, eta goiburuan idazkun bat dauka, non irakurtzen baita Ian Hamilton Finlay (1924-2006) eskoziar poetaren poema baten bi hitz soilekin: denok bakarrik.
Erresuma Batua
Historikoki, Erresuma Batuan armadan sartu dena diru truke eta desertzioa egiten duena atxilotu egin daiteke, arrestando ipsum qui pecuniam recepit (hau da, «dirua jaso duen norbait atxilotzea») arau juridikoaren arabera.[27]
Lehen Mundu Gerran, 306 soldadu ―britainiarrak edo Commonwealthekoak― exekutatu zituzten desertzioagatik; horietatik, 25 kanadarrak ziren, 22 irlandarrak eta 5 Zeelanda Berrikoak.[18] 1914-1920 bitarte, 20.000 soldadu inguru izan ziren epaituak auzitegi militarretan; horietatik 3.000 bat izan ziren heriotzara zigortuak, eta 306 izan ziren exekutatuak.[28]
Bigarren Mundu Gerraren garaian, 100.000 bat soldadu britainiar edo Commonwealtheko izan ziren desertore. Desertzioagatik heriotza zigorra 1930ean ezabatu zenez, gehienak espetxeratu egin zituzten.[29]
Irakeko gerran, 2006an 1.000 soldadu inguru jo zituzten desertoretzat.[30]
Errusia
Errusiako armadaren barruan giza eskubideen aldeko lanean ari da, 1988az geroztik, Errusiako Soldaduen Amen Komiteen Batasuna.[31] Intsumisoak eta desertoreak babesten ditu, gehien-gehienak armada utzi baitzuten tratu txar fisikoak nahiz psikologikoak (errusieraz, дедовщина) ez pairatu behar izateko, edo Txetxeniako gerran parte hartu behar ez izateko.[32] 1997an, Batasunak adierazi zuen 6.000-7.000 bat errusiar gizon gazte zirela sasian bizi izatera behartuak, hamar urteko kartzela zigorra saihestearren.[33] Elkarte horrek 2002an emandako datuen arabera, urtean soldadutzara deitutako 40.000 bat gaztek jotzen du desertziora.[34]
Ukrainako inbasioaren garaian, 2022an, armadan mobilizatuak ez izateko, errusiar gizon asko atera ziren herrialdetik, babesa bilatzeko atzerrian, bereziki Uzbekistanen, Georgian, Armenian, Turkian edo Finlandian.[35]
Frantzia
Absentzia ez-arauzkoengatik 2.000 inguru militar izan ziren desertzio prozeduretan, urtero, 2000-2010 hamarkadan, Frantziako Lurreko Armadari dagokionez.[36] 2009ko abenduaren 8ko dataz, 391 militar izan ziren desertoretzat hartuak armada horretan; horietatik 12 atzerritar gisa zerbitzua egiten ari ziren; 35, Paraxutisten 11. Brigadan ari ziren; 12, Itsas Armadako 9. Brigada Blindatu Arinean; eta 1, lurreko indar berezietan.[37] Le Monde egunkariaren arabera, «2018an asperduragatik eta baliogabetasun sentimendu batengatik jo izan dute desertziora, borroka lekuetatik urrun egoteagatik, eta beste zeregin batzuetara jo nahirik, armadako esperientzia etsigarria dela egiaztatu ondoren».[36]
Nîmeseko auzitegi militarrak hiru bilera egin izan zituen urtean desertzioak epaitzeko, batez ere Atzerritar Legioko kideenak, 2007an 300 inguru baitziren, guztira 8.000 gizoneko gorputz horretan.[38] Frantziako militarrek zerbitzuan egindako arau hauste guztien % 74 desertzioak izan ziren, 2018an.[36]
Irlanda
Irlanda neutrala izan bazen ere Bigarren Mundu Gerran, 1940-1945 bitarte Irlandako Armadatik pasa ziren 60.000 gizonetatik 7.000 inguru desertore izan ziren; horietatik erdiak, gutxi gorabehera, Aliatuen alde borrokatzea erabaki zuten, gehienak Britainiar Armadaren barruan.[39][40][41]
Gerra amaitu zenean, desertore guztiei etxera itzultzeko baimena eman zitzaien, gobernuaren agindu baten bitartez, zigorrik bete behar izan gabe, baina eskubide guztiak galdu zituzten armadaren pentsioa jaso ahal izateko, eta debekua izan zuten funtzio publikoan sartzeko edo langabezia saria jasotzen zazpi urtez.[42]
Hamarkada batzuk geroago, desertore haien jokabidearen inguruko eztabaida zabal bat sortu zen. Izan ere, alde batetik leporatzen zitzaien herrialdeko armada legez kanpo utzi zutela, Britainia Handia errepublikako portu guztien kontrola bere esku hartzeko planak egiten ari zenean; baina, bestetik, aitortzen zitzaien bizia arriskuan jarri zutela, faxismoaren aurka borrokatzeko.[43][44]
2012an, Irlandako gobernuak amnistia bat onartu zuen Bigarren Mundu Gerraren garaian Irlandako Defentsa Indarretako desertore guztientzat.[45][46][47]
Israel
Tzahal, Israelgo Defentsa Indarra, kezkaturik agertu zen, 2022an, desertore kopurua 2.500etik, 2020an, 3.100era goratu baitzen 2021ean, eta, aldi berean, borroka unitateetan sartzeko gero eta boluntario gutxiago zegoelako.[48]
Kolonbia
Kolonbiako Indar Armatu Iraultzaileak (gaztelaniazko sigla: FARC) gerrilla taldeak desertzio ugari eduki zituen Kolonbiako Indar Militarren aurkako borrokaren garaian. Kolonbiako Defentsa Ministerioaren arabera, 19.504 desertzio egon ziren FARCen, 2002ko abuztutik guztiz desmobilizatu zen arte, 2017an,[49] nahiz eta zigor gogorrak ezarriak zituen erakundeak, baita exekuzioa ere, desertoreentzat.[50] Erakundearen gainbeherak desertzio gehiago eragin zituen, 2008an goia jo zuten arte. Geroago, FARCen eta Kolonbiako gobernuaren arteko elkarrizketak bide eman zion Kolonbiako bake prozesuari.[49]
Portugal
Afrikako kolonia portugesetan independentziaren aldeko mugimenduak sortu zirenean, milaka soldadu intsumisok egin zuen ihes armadatik, bereziki Frantziara, Aljeriara eta Eskandinaviako herrialdeetara.[51][52] Krabelinen Iraultzaren ostean, Portugalgo juntak amnistia eman zien desertore guztiei, 1974ko maiatzaren 2an emandako lege-dekretu baten bitartez; orduan, 200.000 inguru izango ziren, ezkerreko alderdien arabera. Desertzio delitua baliogabetu zen arren, soldadutza guztiz amaitzera behartu zituzten. Era berean, junta militarrak ez zuen kontzientzia eragozpena onartu;[53] eskubide hori 1976an aitortu zen, Konstituzioan sartuta.[54]
Suitza
Kontseilu Federalak adierazi zuen, 2007ko urrian, desertoreek eta kontzientzia eragozleek ez zutela gehiago lortzerik izango iheslari estatutua besterik gabe. Neurri horren bitartez, batik bat, Eritreatik etorritako iheslarien kopurua murriztu nahi izan zuen.[55]Ukrainiako inbasioaren garaian, 2022an, zenbait politikarik, sindikatuk eta elkartek proposatu zuten asilo baimenduak adostea, ez bakarrik ukrainar iheslariei, baizik ere errusiar armadako desertoreei edo gerraren aurka agertzen ziren errusiar orori.[56][57]
Zeelanda Berria
Lehen Mundu Gerran, Zeelanda Berriko 28 desertore izan ziren heriotza zigorrera kondenatuak, eta horietatik 5 izan ziren exekutatuak.[58] Frontera iritsi aurretik desertatu zutenak espetxeratu egin zituzten, baldintza guztiz deitoragarritan.[59] 2000. urtean, hilondoko barkamena jaso zuten guztiek, lege baten bitartez.[58]
