Pertsefone

Adierazi bezala, jainkosa greziar hau bi izen ezberdinekin ezaguna izan zen: Pertsefone eta Kore, baina izen horiek ez zeuden etimologikoki erlazionaturik. Kore izenaren esanahia, halaber, dontzeila edo emakume gazte bat izendatzeko baliogarria zen, eta horrek aldi berean, lotura zuzena du bere ama Demeterren^[3] izenaren esanahiarekin.

Nolanahi ere, jainkosa honek hamaika forma jasotzen ditu izendatzerakoan. Pertsefone izenari dagokionean, dialekto jonikoan, Persephonē (antzinako grezieraz: Περσεφόνη^[4]) eta Persephoneia (batik bat Homerok erabiltzen zuelako) formak hartzen ditu. Beste dialekto batzuetan, ordea, izenak dialekto-aldaera sinpleak ez diren forma ezberdinak ditu: besteak beste, Persephassa (Περσεφάσσα), Persephatta (Περσεφάττα), Periphona (Πηριφόνα) eta Phersephassa (Φερσέφασσα). Etimologikoki hainbat forma aldaketa izatearen arrazoia hitzaren anbiguetatea izan litzateke. Hau da, hitzaren jatorria baliteke egotea gizarte aurre-grekoetan^[5], eta hortaz, greziarrek zailtasunak erakutsiko lukete honako hau ahoskatzeko.

Azkenik, Crátilo obran, Platonek Ferepafa (Pherepapha, Φερέπαφα) bezala izendatuko du jainkosa, eta justifikatzerako orduan etimologia ad hoc-a erabiliz, Pertsefone Ferepafa deituko du «jakintsua delako eta mugitzen dena ukitzen duelako»^[6].Halaber, aipatu beharko litzateke Persephatta (Περσεφάττα); "alea abiarazten duena"^[7], eta Pherein Phonon (φέρειν φόνον); "heriotza dakarrena"^[8], bezala ere ezaugarritu dela greziar jainkosa.

Soberan ezaguna da Perstsefoneren bahiketaren mitoa, beste gauza batzuen artean mitoak dakarren botere emozional handiagatik. Halaber, esan daiteke, botere emozional horrek ere ospe handia eskeini ziola. Modu laburrean aipaturik, mitoak hurrengo ezaugarriak dituen istorioa kontatzen digu: dontzeila errugabe bat protagonista bezala, amaren mina islaturik alabaren bahiketagatik eta alabaren itzulera finala. Bestalde, mito honek bi ikuspegi ezberdin sortu zituen Pertsefone jainkosaren irudian.

Alde batetik, Pertsefoneren mitoa baliogarria suertatzen da prozesu naturalak azaltzen dituzten mitoen paradigma gisara aipatzeko, jainkosaren jaitsiera eta itzulerarekin batera urtaro-aldaketa eragiten baita. Halaber, gaur egun, Hadesek eta Persefonek Panteoi greziarraren barruan senar-emazte egonkorrenetako eta zoriontsuenetako bat izatea ere balioesten da, bien artean desleialtasun nahiko gutxi eman baitziren, nahiko arraroa zena, bide batez esanda (Mente eta Leuce Hadesen partetik eta Adonis Pertsefoneren aldetik). Azkenik, ikuspegi positibo honen parte izango zen Pertsefone erregina bezala irudikatu izana. Hau da, Persefonek Hadesekiko berdintasunean zegoen azpimundua gobernatzerako orduan, Hera eta Anfitrite ez bezala, zeinak bigarren mailako garrantzia izan zuten (Zeusen eta Poseidonen emazteak, hurrenez hurren).

Bestetik, ikuspegi negatiboago bat azpimarratu beharko genuke, greziarrek Persefoneren alderdi ilunagoa ere ezaguna zuten eta. Aurretik adierazi bezala, Pertsefone azpimunduaren erregina izan zen, eta horrelakoa zen heinean, biztanleek izugarrizko errespetua adierazten zioten. Inork ez zuen gustoko bere izena ozenki erabiltzea, eta horregatik, beraren inguruan hitz egin behar zutenean «dontzeila» esaten zioten. Bukatzeko aipatzea, Homeroren Odisean, Odiseok azpimundura bidaiatzen duenean, «Burdinazko erregina» gisa aipatzen duela^[9].

Jaiotza

Y él [Zeus] fue a la cama de la abundante Deméter, quien concibió a Perséfone, la de blancos brazos, robada por Hades del lado de su madre.Hesiodo, Teogonia, 912

Iturri klasiko gehienek aditzera ematen dute Pertsefone Zeusen eta Demeterren alaba izan zela, baina halere, badaude beste iturri batzuk, kasu honetan Apolodororen Liburutegi mitologikoa, esaten dutenak Zeusen eta Estigeren alaba izan zela Pertsefone^[10].​

Bahiketa

Pertsefone, ninfa batzuekin batera loreak biltzen zebilen Ennako zelai^[11] batean edo Nisako lautadan^[12]. Haiekin batera zeuden Atenea eta Artemisa jainkosak. Bat-batean, Hades zoruko pitzadura batetik irten eta Pertsefone zaldi hilezkorrez bultzatutako gurdian bahitu zuen, lurrazpiko erresumara eramanez. Demeter bere alaba galduaren bila zebilen nonahi. Hecatek, Persefoneren^[12] edo Hartz Nagusiaren garrasiak entzunda, Demeterri iradoki zion Heliosekin hitz egitea, eguzkia baitzen eta eguzkiak dena ikusten baitu. Mudu horretan, Demeter Heliosekin hitz egitera joan eta gertatutakoaz ohartu zen: Hadesek eraman zuela^[11], baina Zeusen baimenarekin^[12]. Halaber, beste bertsio batzuetan bere alabaren berri ematen diona Ciane^[13] ninfa litzateke, edota Hermioneko^[14] biztanleak.

Entzundakoari erantzun emateko, Demeterrek, atsekabeturik eta haserre bizian, soroak antzu utzi zituen. Presio handiaren ostean, Zeusek Hermes bidaliko zuen Pertsefonengana eta Hades behartuko zuen bahitutako jainkosa itzultzera. Hala eta guztiz ere, Pertsefonek zenbait granada hazi jan izan zituen, eta horren ondorioz, urtero azpimundura itzuli eta bertan urtearen erdia edo herena egon behar izan zuen, zigor moduan. Aipatu behar da ere, haziak jatearen inguruan bi bertsio daudela.Tradizio batean, Persefonek bere borondatez jango zituen haziak, Hadesek zin egin baitzion senar handia izango zela eta bera, emaztea izanik, infernuko erregina eta subiranoa izango zela. Beste bertsio baten arabera, haziak jango zituen, gerora zer gertatuko zen jakin gabe^[14]. Nolanahi ere, Pertsefone amarengana itzuli zenean, amak antzututako soroetan berriz ere fruituak eta loreak hazteko baimena eman zuen^[11][12].

Pertsefoneren erreskatearen ondoren azaldu zituen Demeterrek eleusinoen misterioak^[12]. Ohikoa zen Persefoneri «Kore» deitzea, hau da, «Neska» edo ama-alabari «Las Deméteres» edo «bi jainkosak» deitzea^[15][16]. Nolanahi, Persefoneren bahiketaren historia misterio elusinoen hastapeneko errituen zati bat zen. Bertsio alternatibo batean, Hekatek Persefone erreskatatu zuen.

Pertsefone, azpimunduaren erregina

Azpimarratzekoa da poema homerikoetan ez dela espresuki agertzen Persefoneren eta Demeterren arteko amaren eta alabaren arteko harremana, baina Persefone, ordea, aipatua dago jada inframunduko erregina gisa. Halaber, Diodoro Sikulok zioenez, Hadesen eta Persefoneren arteko ezkontzan, Zeusek emaztegaiari opari gisa Siziliako uhartea eman zion^[17].

Hadesen emaztea zen, eta horrek agian zeresana edukiko zuen, baina Pertsefonesek soilik batean erakutsi zuen errukia. Horren berri izateko Orfeo eta Euridizeren mitora salto egin beharko genuke. Orfeo infernuetara jaitsi zen bere emaztea, Euridize, berriro ere bizidunen mundura itzultzeko. Bideko oztopoak sahiestuko zituen musikaz baliatuz, eta horren biktima izango zen ere Pertsefona. Orfeoren musika hain tristea zenez, infernuko jainkosak emaztea eramateko baimena eman zion, baina baldintzapen batekin. Euridize Orfeoren atzetik egin behar zuen mundurako bidaia, eta infernutik atera arte ezin izango zuen emaztearen aurpegia begiratu. Orfeok baiezkoa eman zion, baina huts egin zuen atzera begiratzean, ia ibilbidearen amaieran, emaztea atzetik zuela ziurtatzeko, Euridize betiko galdu zuen^[18].

Haatik, ez zen mito bakarrean agertuko infernuetako erregina. Minteren mitoan ere ikusgarri dugu. Minte ninfa bat zen eta Hadesen ohaide bihurtu zen, eta honek Pertsefoneren haserrea ekarri zuen. Mitoaren arabera Korek (Pertsefonek) ninfa zapaldu eta menda-belarrean bilakatu zuen, "Hedyosmos"^[19] bezala ere ezaguna zena, bide batez esanda. Beste bertsio batzuetan egoera aldatzen da. Ninfaren hitzak, inframunduaren jainkosarekin konparatuz, Demeterren belarrietara iristen dira, amaren haserrea piztuz, eta beste batean, berriz, Persefone bera da haserretzen dena. Bata ala bestea izan, emaiza berdina jasotzen du Mintek.

Beste batean, Hades ninfa berri batekin maitemindu egin zen, eta Leuce izeneko ninfa bahitu eta behe-mundura eraman zuen. Persefonek, haserre, alamo zuri bihurtu zuen. Mitoaren beste bertsio batek ere kontatzen du Leuce eraldatu zuena Hades bera izan zitekeela bere heriotza naturalaren garaian hilezkortzeko.

Bukatzeko, Pertsefone, Piritoo eta Teseoren mitoa izango genuke. Kasu honetan, Piritoo eta Teseo, hurrenez hurren, Pertsefone eta Helenarekin ezkonduko zirela adierazi zuten, guztiz maiteminduak baitzeuden bi lagunak. Modu horretan, Helena bahitu zuten eta preso izango zuten adin nagusikoa izan arte. Behin bata bahiturik, bi lagunak infernura jo zuten Piritooren ezkongaiaren bila. Haatik, behin azpimunduan egonda Hades egoeraz ohartu eta amarru batetaz baliatuko zen. Hadesek oturuntza bat prestatu eta bikotea bazkaltzera gonbidatu zuen. Bikotea eseri bezain laster, sugeak oinen inguruan kiribildu eta harrapatu egin zituzten^[20]. Azkenean, Heraklesek Teseo erreskatatu zuen^[20].

Pertsefoneren inguruko beste mito bat

Adonisen istorioan ere presente egongo zen Pertsefone. Kasu honetan protagonista, Adonis, Afrodita jainkosaren ezkontide siriarra litzateke. Mitoaren arabera, Adonis jaio zenean Afroditak bere babespean hartuko zuen, eta pixkanaka, umearen edertasunaz maiteminduko zen. Puntu horretara arte ez zen arazorik egon, baina Afroditak umea Pertsefoneri utzi zionean egoera bestelakoa izan zen. Pertsefone ere, Afrodita bezala, umearen edertasunaz maiteminduko zen, eta ez zion itzuli nahiko. Eztabaida horrekin bukatzeko Zeus edota Kaliope jainko-jainkosa agertuko zen, eta irtenbidea honakoa izan zen: Adonis hilabete batzuk (bertsio batzuen arabera 4 hilabete, eta beste batzuen arabera, 6) emango zituen Afroditarekin eta gero, Pertsefonerekin joango zen, denbora konkretu baten buruan umea txandakatuz^[21][20].

Ondorengotza

Tradizioak esaten duenaren arabera, Pertsefonek eta Hadesek ezinezkoa zuten seme-alabak izatea. Haatik, bertsio orfikoak esaten du Pertsefonek semea izan zuela bere aitarekin. Hau da, aita suge moduan aurkeztu eta Zagreo jaioko zen handik gutxira. Nolanahi ere, Herak hala eskatu eta Titanek jaioberria erailko zuten. Esquilok bere obran, ordea, adieraziko du Zagreo Hadesen semetzat jo zela ere^[22].

Halere, seme-alaben ingurukoa ez da bertan bukatzen. Himno orfiko batek esaten du Pertsefone Melinoeren ama izan zela. Melinoe, aldi berean, Zeusen alaba izango litzateke, zeina Hadesen itxura hartu eta bere alabarekin oheratu zen. Nolanahi, beste batzuetan esaten da Hades dela Melinoeren aita^[23]. Macariarekin antzeko zer edo zer gertatuko litzateke ere, baina kasu honetan Hadesen alaba dela esaten da, eta amaren inguruan ez du inork ezer komentatzen^[24]. Azkenik, tradizio orfikoan aipatzen da, Eumenideak, infernuko jainkosak ziren heinean, Hades eta Pertsefoneren alabak zirela^[25].

Aurre-greziarren jainkosa?

Azken urteetako ikerlari askok argudiatu dute Pertsefoneren kultua aurretik ere bideratzen zela. Zehatzagoak izateko, ikerlari hauek defendatzen dute greziarrek bideratzen zuten kultua aurreko baten jarraipena izan zela, hau da, Neolitikoan edo zibilizazio minoikoan gauzatutako baten jarraipena. Klasizisten artean, Günter Zuntzek^[26] defendatu du tesi hau, eta Walter Burkertek arretaz sartu du bere behin betiko La religión griega liburuan.

Hortik abiatuta, Károly Kerényi mitologoak Ariadnarekin lotu du Pertsefone, eta Knososko «labirintoko andrea» anonimoarekin identifikatzea iradoki du^[27].

Piloseko greziar mizenikoko Lineal B-n idatzitako oholtxo batean, 1400-1200 K. a. urtean datatutakoa, John Chadwick-ek *Presa (pe-re-*82 edo pe-re-swa antzeko zerbait) jainkosa baten izena aurkitu zuen. Jainkosa hori Ozeanoren alabarekin, Perseis ozeanidearekin, identifikatu zuten eta argudiatu zuten Pertsefoneren izenaren jatorria bertan egon daitekela^[28][29][30].

Antzinako Grezian eta kolonietan Pertsefoni bideratutako kultua

James Frazer, Jane Ellen Harrison eta mitologo modernoek inspiratuta, ikertzaile batzuek Persefone bizitza, heriotza eta berpizte jainko gisa etiketatu dute.

Edonola ere, Persefoneren gurtzan bi alderdi ezberdin bereiz daitezke Antzinako Grezian. Horietako bat, amarekin partekatutako «Las Deméteres» gurtzaren barruan dago, eta bereziki nabarmena da Atikako eskualdean egindako eleusiar misterioetan. Leku honetan ospatzen ziren errituak sekretuak ziren, neurri batean behintzat. Persefoneren bahiketaren mitoa, haren bilaketa eta amarekin berriz elkartzea gogoratzeko ekitaldi sakratuak egiten zirela erakusten duten testigantzak daude^[31]. Antzinako Greziako beste hiri askotan — baita Mediterraneo itsasoan zehar zeuden kolonia greziarretan ere —, santutegiak zeuden, non Demeter eta Persefone batera gurtzen ziren (normalean, Kore izen alternatiboarekin), nahiz eta Persefoneri soilik bideratutakoak ere egon. Tesmoforien jaialdiak bi jainkosei eskainiak ziren.

Bestalde, Akrokorinton Demeterri eta Koreri eskeinitako santutegian nekazal izaerako gurtza bat adierazten zuten exboto ugari aurkitu ziren, eta ez bakarrik eguneroko zereginetan jainkosei laguntza eskatzeko, baita madarikazio-taulatxoen bidez beren desio pertsonalak adierazteko ere. Kasu honetan, emakume eta nekazariek zeregin garrantzitsua zuten^[32]. Nolanahi ere, Sizilia uharteko hainbat lekutan bideratu ziren gurtzak nahiko garrantzitsuak izan ziren. Antesforiasen^[33] jaialdia bi jainkosa hauen omenez ospatzen zen. Tradizioak zioenez, uharte horretan bi jainkosak jaio ziren, Persefoneren bahiketa gertatu zen, eta zerealak han lortu ziren lehen aldiz^[34].

Halere, gurtzak beste alderdi bat izango zuen ere, ez baitugu ahaztu behar Pertsefone Hildakoen Erreginaren jainkosa bezala aurkezten zutela. Alde horretatik, eta batez ere K.a. IV. mendetik aurrera, Persefone sarri gogoratzen da epigrametan, inskripzio epigrafikoetan eta urrezko hilobi-xaflatxoetan^[35]. Persefoneri eskainitako santutegien artean, aipagarrienetako bat Italia hegoaldeko Locros Epicefirios zen. Eremu honetan aurkitutako pinakesen irudikapen ikonografikoek erakusten dute santutegi honetan jainko honi ematen zitzaion funtzioa edo emakumeak, haurrak eta ezkontzak babestearekin zuen erlazioa^[36].

• Burkert, W. (1985). La religión griega.
• Castro Jiménez, María Dolores: El mito de Proserpina: fuentes grecolatinas y pervivencia en la literatura española, Madrid: Universidad Compluten]] (2002), ISBN 978-84-8466-296]]
• Farnell, L. R. (1906). Las religiones de los estados griegos 3. (Capítulos sobre: Deméter y Kore-Perséfone; monumentos religiosos de Deméter-Core; tipos ideales de Deméter-Core.)
• Kerényi, K. (1960). Eleusis: Archetypal Image of Mother and Daughter.
• Zuntz, G. (1973). Perséfone: Tres ensayos sobre la religión y el pensamiento de la Magna Grecia.

• Proserpina

• Liburutegi mitologikoa I, 5, 1 y 3.
  • I, 5, 1 - 3: texto francés.
  • Texto ingl]] con índice electrónico en el Proyecto Perseus: ed. de 1921 de James Frazer.
    • 1; 3
  • Texto griego en Wikisource.
    • 1; 3.

• El rapto de Proserpina en Las metamorfosis, de OVIDIO: Libro V, 332 - 571 (en el texto latino, 333 - 572); texto español en Wikisource.
  • V: texto latino.

• HIGINO: Fábulas (Fabulae).
  • 146: Proserpina (Proserpina).
    • Texto inglés en el sitio Theoi.
      • Texto latino en el sitio de la Bibliotheca Augustana (Augsburgo).
      • Ed. de 1872 en Internet Archive: texto latino en facsímil electrónico.

• CLAUDIANO: El rapto de Proserpina o Sobre el rapto de Proserpina (De raptu Proserpinae).
  • Texto francés en el sitio de Philippe Remacle.
  • Texto inglés en el sitio Theoi; traducción de 1922 de Maurice Platnauer.
  • Texto latino en LacusCurtius: I; II; III.
  • Texto en latín, en Wikisource.
  • Texto en latín, en el sitio The Latin Library (La Biblioteca Latina).
    • Libros: I; II; III.

• Himnos órficos 28: A Perséfone.
  • Texto inglés en Theoi: trad. de 1792 de Thomas Taylor.
  • Texto inglés: otra edición, en el sitio del Internet Sacred Text Archive.

• BULFINCH, Thomas: Mitología de Bulfinch (Bulfinch's Mythology).
  • I: La era de la fábula o Historias de dioses y héroes (The Age of Fable o Stories of Gods and Heros, 1855).
    • I, 7: Proserpina; Glauco y Escila (Proserpine - Glaucus and Scylla): texto, en inglés, en el sitio del Internet Sacred Text Archive.
    • El mismo texto en Wikisource.
      • Traducción portuguesa en Wikisource.

• «Persephone» en Greek Mythology Link (en inglés)

• «Persephone» en Theoi Project (en inglés).

• Imágenes de Perséfone, en el sitio del Instituto Warburg.

• Perséfone, en el sitio del Proyecto Perseus.