Tartessos

Ardatz gisan Tartessos ibaia izan zuen zibilizazio-gune horri erromatarrek Betis esan zioten (aurretik, Oleum flumen 'olioaren ibaia'), eta arabiarrek Guadalquivir ('ibai handia'). Hala ere, ezer ez da ziurra eta zenbait egile Tartessos ibaia Odiel ibaia edo Tinto ibaiaren ahoetan kokatzen saiatu dira (azken hori Huelvako itsasadarra), baita Mar Menorren, Guadianaren ahoan edo Tajo ibaian bertan ere. 2001ean Tartessos izena Jaengo probintziako Castellar herritik igarotzen den Castellar ibaiari eman zioten.

Tartessos feniziarrek egin zuten bertako jendearen akulturazioa dela esan daiteke. Teoria hori kolonizazio kronologietan eta hondakin arkeologikoetan oinarritzen da, sare leunduzko zeramikak, berniz gorrikoak eta irudikapen erlijiosoak, argi eta garbi ekialdeko jainkosei erreferentzia egiten dietenak, Astarte kasu, t-r-t hizkiak argi eta garbi Tartessosen antza dutela nabarmenduz, eta Baal edo Melkhart moduko jainkoei (bere zezen itxuran askotan irudikatua agertzen dena.

Ez dago batere argi nortzuk ziren feniziarrek topatu zituzten bertako horiek. Historialari batzuek penintsulara Itsasoko Herriekin batera iritsi zirela uste dute. Beste batzuek agian herri indoeuroparrak zirela uste dute, Kaukaso iparraldeko estepetatik iritsitako jendea, historiaurreko jendearen tokian finkatu zena eta El Argar edo Kutxa Zelaien Kultura bezalako kulturak sortu zituena. Feniziarren iritsierarekin akulturatu eta Tartessos erresuma sortu zen.

Tartessiar kulturaren jatorrizko gunea gaur egungo Huelva, Sevilla eta Cadizko probintzien lurraldea izan zen. Garrantzi handiko bi eremu izan ziren Tinto eta Odiel ibaien meategiak eta Guadalquivir ibaiaren nekazaritza eta abeltzaintzako lautada. Eremu horiek ziren jendeztatuenak, eta, haietatik, Tartessos hedatu egingo zen Brontze Aroan eta Burdinaren Lehen Aroan, Andaluziako eta Extremadurako beste leku askotan, baita Portugalgo Algarbe eta Alentejon ere^[1].

Kostaldeko asentamendu garrantzitsu batzuk hauek izan ziren: Asta, Nabrissa, Spal, Onoba, Ossonoba, Olissipo eta Mastia; barnealdean, berriz, Corduba, Carmo, Astigi, Carambolo, Tejada la Vieja, Satefilla^[2], eta Cancho Roano (Badajoz).

Azken fase batean (K.a. VI. mendea), Guadiana haranean eta Alcudia haranean bizi izan ziren arrazoi ezezagunak zirela medio, iparralderantz migratu zuten tartessiarrek, Cancho Roanoko eta El Turuñuelo aztarnategiek, besteak beste, erakusten duten moduan^[3].

Tartessos aipatzen duen lehen iturri historikoa Herodotoren historia da, K.a. V. mendekoa, Argantonio erregeari buruz (haren izenak Zilarrezko gizona esan nahi du eta ehun urtez gobernatu zuela esaten da): haren aberastasun, jakituria eta eskuzabaltasun zenbatezinez hitz egiten du. Geroago, IV. mendean, Rufo Festo Avieno idazle erromatarrak Ora Maritima izeneko lan bat idatzi zuen, Mediterraneoko kostaldeak deskribatzen dituen olerkia. Olerkari beraren arabera, egile ezagunik ez zuten oso antzinako iturriak erabili zituen. Iturri haietako bat K.a. IV. mendekoa da, Avienok kostaldetik eginiko bidaia gisan deskribatu zuena, marinel greziar eta kartagoar batek egina: hor, Britania edo Kornualleseko (Ingalaterra) kostaldetik abiatuta, Massaliaraino (Marsella) iritsi zen. Bidaia horren emaitza gisan, marinel ezezagunak bisitaturiko tokiak kontatzen dira, Iberiar penintsulari buruzko berririk antzinakoenak ematen dituena^[4].

Pausaniasen arabera, "Tartessos iberiarren herrialdeko ibai bat dela diote, itsasora bi ahotik iritsiz eta bi aho horien artean izen bereko hiri bat dagoela. Ibaia, Iberiako luzeena dena eta itsasaldia duena, berrikiago Baetis deitua eta badaude batzuk Tartessos Carpiaren antzinako izena dela diotenak, iberiarren hiri bat".

• 
  Melakart jainko feniziarraren brontzezko iruditxoa tartesiar eskulturan (K.a. VI). Sevillako museo arkeologikoan.
• 
  Suil tartesiar batean margotutako grifoa (650-550 a.C.). Ciudad de Carmona museoan.
• 
  Cancho Roanoko aztarnategia interpretatzeko zentroa. Eraikinaren maketa. Zalamea de la Serena, Badajoz. Tartesiar-turdetanoen aztarnategi garrantzitsuenetakoa.
• 
  Caranboloko altxorreko lepokoaren erreplika.

Biblian Tarshish izeneko toki bati buruzko erreferentziak daude (halaber, Tarsis edo Tarsisch izenak ditu). "Hain zuzen ere, Salomon erregeak Tarsisko ontziak zituen itsasoan Hirameko ontziekin batera. Tarsisko ontziak hiru urtetik behin etortzen ziren eta urrea, zilarra, bolia, tximinoak eta paumak zekartzaten. Itun Zaharra, 1 Erg 10:22". Gaur egun, batzuek Salomonek Tartessosi erreferentzia ez ziola egin uste dute, Aqabako portuari baizik, Sinaiko penintsulan.

Ez 27:12 (K.a. V. mendea) pasartean Tirok Tarsisekin komertzializatzen zuela aipatzen da eta kasu horretan baliteke Tartessosi erreferentzia egitea, Feniziak haiekin jada harremanak baitzituen.

Jon 1:3 (K.a. VIII. mendea) pasarteak honako hau dio: "Baina Jonas Tarsisera joateko altxatu zen, Yahvehren presentziatik urrun. Yoppera jaitsi zen eta Tarsisera abiatuko zen ontzi bat topatu zuen. Pasaia ordaindu zuen eta eurekin abiatu zen Tarsisera, Yahvehren presentziatik urrun".

• Iberiar
• Fenizia
• Turdetania

• (Gaztelaniaz): Mastia, Tartessos eta bide komertzialak.
• (Gaztelaniaz): Tartessos inguruko iturri greziarrak eta erromatarrak.
• (Gaztelaniaz): Tartessosi buruzko dokumentala TVEan.