Zamartzeko monasterioa

Antzinako Erromaren garaian, Antoninoren Ibilbideak aipatzen du Asturica Augusta eta Burdigala artean (hau da, Astorga eta Bordele artean) bazela Mansio Aracaeli izeneko leku bat^[1], Alba pasa eta gero (Durruma) eta Alantonera iritsi aurretik (Atondo?). Aracilum izeneko herri bat zegoen, askotan Uharte Arakilekin identifikatu dena^[2]. Hala ere, azken ikerketen arabera^[3], bide garrantzitsu honetan Uharte Arakilen zegoena ez zen herri edo hiri bat, baizik eta mansio sinple bat^[1].

Identifikazio horretan oinarrituta, Antzinaroan Uharte Arakil baskoien lurraldean zegoela ondorioztatu da. Hala ere, badirudi beranduago Merobaudesek bagaudak garaitu zituenean aipatzen den Aracellinatorum frangit insolentiam Bacaudarum horretako Aracellinatorum ez dela Uharte Arakil, baizik eta Araciel, gaur egungo Corellatik gertu. Hortaz, baliteke Uharte Arakil ez egotea baskoien lurraldean, baizik eta barduliarrenean, Lekunberritik gertu aurkitu den mugarri batean oinarritua^[4].

Edonola ere, Mansio Aracaeli hori Veleiatik Pompaelora zihoan galtzadan zegoen^[5].

Erdi Aroa

Litekeena da Zamartzen Erdi Aro osoan egotea helburu sakratuetarako erabilitako lur bat, aurkitu diren hilobiak ikusita, baina garai horretako arrasto gutxi aurkitu dira. X. mendean, Zamartze izena aipatzen da Sisebuto apezpikuaren garaian. Izena Sant Marcetik datorkio (San Marko), bertan sortu zen monasterioaren arabera^[6]. 1048tik aurrera (aurkitu den txanpon baten urtea) eliza erromanikoa eraiki zen bertan, eta XI. mendetik aurrera jendea hilobiratu zen^[1].

Aro garaikidea

1983ko urriaren 26an 3192/1983 Errege Dekretuaren bidez Monumentu Historiko izendatu zuten. Gaur egun ez da elizkizunik ospatzen bertan.

Nafarroako Erromaniko Herrikoiaren adibide nabarmena da: esate baterako, bere inguruan dauden San Migel Aralarkoa eta Itxasperriko Santiago eliza, edo urrutiagoko, Artaitz eta Artze herrietako elizak ere. Eraikina lerrokatutako hiru eraikinez osatutako multzo baten zatia da.

• 
  Zamartzeko monasterioa eta eliza, Aiztondo mendia atzean duela..
• 
  Zamartzeko absidea kanpotik eta honen aurrean goi Erdi Aroko hilobiak.
• 
  Zamartzeko elizako hargin marka.
• 
  Zamartzeko Andra Mari elizako kapitel erromanikoa.
• 
  Zamartzeko elizaren barnealdea

• Zamartze
• Done Mikel Aralarkoaren santutegia
• Itxasperriko Santiago eliza
• Erromanikoa Euskal Herrian

• «Zamartzeko monasterioa»^{[Betiko hautsitako esteka]}. Sakanako Turismo Bulegoa.
• «Zamartzeko monasterioa». 3digitala. Euskomedia fundazioa]
• Zamartzeko Andre Mariaren Gogarte-etxea