Մոզամբիկ

Երկիրը կոչել են Մոզամբիկ պորտուգալացիները Մոզամբիկ կղզու անվանումից, որն իր հերթին գալիս է Մուսա Բին Բիք կամ Մուսա Ալ Բիգ կամ Մոսա Ալ Բիք կամ Մուսա Բին Մբիկի կամ Մուսա Իբն Մալիկ-ից, ով արաբ առևտրական էր, որը առաջինն էր այցելել կղզի և բնակություն հաստատել այստեղ^[5]։ Կղզի-ավանը եղել է պորտուգալական գաղութի մայրաքաղաք մինչև 1898 թվականւ, երբ այն տեղափոխվեց հարավ Լորենսու Մարկիշ (ներկայիս Մապուտու)։

Բանտուների ներգաղթ

Բանտուերեն խոսացող ժողովուրները ներգաղթեցին Մոզամբիկ մեր թվարկությունից առաջ 4-րդ դարից^[6]։ Ըստ պատմաբանների մեր թվարկության 1-ինից 5-րդ դարերում ներգաղթյալների ալիք է եղել արևմուտքից և հյուսիսից, հիմնականում Զամբեզի գետի ավազանից և Հարավային Աֆրիկայի ծովափնյա վայրերից^[7]։ Նրանք հիմնադրեցին գյուղատնտեսական համայնքներ՝ հիմնականում զբաղվելով անասնապահությամբ։ Նրանք իրենց հետ բերեցին երկաթի հալման և ձուլման տեխնոլոգիա։

Սուահիլի ափ

Մեր թվարկության առաջին հազարամյակից Հնդկական օվկիանոսի առևտրային ուղիներն ընդարձակվեցին դեպի հարավ և անցան Մոզամբիկի հնագույն նավահանգիստ Չբուենեով^[8]։ 9-րդ դարի սկզբից Հնդկական օվկիանոսի առևտրի աճի հետ մեկտեղ շատ նավահանգստային քաղաքներ հիմնադրվեցին Արևելյան Աֆրիկայի ծովափնյա մասում, ներառյալ ներկայիս Մոզամբիկում։ Մեծապես ինքնիշխան այս քաղաքները դասվում են Սուահիլի մշակույթին։ Առևտրի աճի հետ մեկտեղ տարածում գտավ նաև իսլամը։ Մոզամբիկում, Սոֆալայում, Անգոչեում և Մոզամբիկ կղզում կային արաբ իշխաններ 15-րդ դարում։

Քաղաքներն առևտրով էին զբաղվում ինչպես Աֆրիկայի առևտրականների, այնպես էլ Հնկական օվկիանոսի մյուս երկրների հետ։ Հատկապես կարևոր էին ոսկու և փղոսկրի քարավանային ճանապարհները։ Աֆրիկյան պետություններ, ինչպիսիք էին Զիմբաբվեի թագավորությունը և Մուտապայի թագավորությունը, առաջարկում էին ոսկի և փղոսկր, որոնք հետագայում փոխանակվում էին նավահանգիսնտերում^[9]։

Պորտուգալական Մոզամբիկ (1498–1975)

Երբ պորտուգալացիներն առաջին անգամ ոտք դրեցին Մոզամբիկում 1498 թվականին, արաբական առևտրային բնակավայրերը ափի երկայնքով և մոտակա կղզինում գործում էին արդեն մի քանի դար^[10][11]։ Մոտ 1500 պորտուգալական առևտրային կետեր փոխարինեցին արաբական առևտրային և ռազմական գերակայության՝ դառնալով կանոնավոր նավահանգիստներ դեպի արևելք նոր եվրոպական առտրային ճանապարհին^[7][12], ինչից սկսվեց գաղութականացման գործընթացը^[12][13]։

Վասկո դա Գամայի ճանապարհորդությունը 1498 թվականին հիմք դրեց պորտուգալացիների մուտքի տարածաշրջան։ Պորտուգալացիները վերահսկողության տակ առան Մոզամբիկ կղզին և Սոֆալա նավահանգստային քաղաքը 16-րդ դարի սկզբին և 1530-ական թվականներին պորտուգալացին առևտրականները՝ փնտրելով ոսկու առաջարկ հիմնեցին առևտրային կոտեր Զամբեզիի գետի վրա և փորձեցին վերահսկողության տակ առնել ոսկու առևտուրը^[11]։

Մոզամբիկի կենտրոնական մասը պորտուգալացիները փորձեցին օրինականացնել և կենտրոնացնել իրենց առևտուրը և դիրքերը պրասոնորի ստեղծմամբ^[11]։ Այս հողերի դրամաշնորհները ներգաղթյալներին կապեցին իրենց բնակավայրերի հետ և Նոզանբիկի մեծ մասը ղեկավարում էին պրասեյրոս-ները, մինչդեռ Պորտուգալիայի իշխանությունները իրենց հայացքը կենտրոնացրին Ասիայի և Աֆրիկայի ավելի կարևոր տիրույթների վրա^[11][14]։ Ստրկությունը Մոզամբիկում գործում էր դեռ մինչ եվրոպացիների ժամանումը։ Աֆրիկյան իշխանավորները հարստանում էին ստրուկների առևտրից՝ սկզբում արաբ վաճառականների հետ, ովքեր ստրուկներին ուղարկում էին Միջին Ասիայի քաղաքներ և ցանքատարածքներ, ավելի ուշ ստրկության առևտուրն իրականացվում էր պորտուգալացիների և այլ եվրոպացի առևտրականների հետ։ Շարունակելով առևտուրը աֆրիկյան իշխանավորները ասպատակում էին թշնամի ցեղերին, գերեվարում նրանց և վաճառում պրեսեյրոս-ին։ Պրեսեյրոսների իշխանությունը քննության ենթարկվեց տեղի ստրուկներից կազմված բանակների կողմից, որոնց անդամները հայտնի էին Չիկունդա անվամբ^[11]։ Պորտուգալիայից շարունակվող արտագաղթը հասավ համեմատաբար ցածր մակարդակի մինչև 19-րդ դարի վերջ ՝ նպաստելով «աֆրիկացման»-ը^[11]։ Թեև «պրասո»-ն ի սկզբանե նախատեսված էր միայն պորտուգալացի գաղութարարների համար, սակայն ամուսնությունների և պորտուգալական ազդեցությունից մեկուսացման շնորհիբ «պրասոսները» դարձան աֆրո-պորտուգալական կամ աֆրո-հնդկական^[11][12]։

Չնայած պորտուգալական մեծ ազդեցության տեղի բնակիչների և պաշտոնյաների մոտ գնալով մեծացավ ինքնիշխանությունը։ Պորտուգալացիները կարողացան առափնյա առևտրի մեծ մասը խլել արաբներից 1500-ից 1700 թվականին, սակայն արաբները կարողացան նվաճել պորտուգալացիների հիմնական առևտրային հենակետը՝ Ֆորտ Ջեսուսը (այժմյան Քենիա) 1698 թվականին։ Արդյունքում Լիսաբոնը որոշեց Հնդկաստանի փոխարեն առևտրային հարաբերություններ սկսել Բրազիլիայի հետ։

Հյուսիսային ափերը բարձրադիր են, ժայռոտ ու զառիթափ, հարավայինը` ցածրադիր, տեղ-տեղ` ճահճոտ։ Ծովափի երկայնքով ձգվում են բուստային խութեր, որոնք դժվարացնում են նավարկությունը։ Երկրի արևմուտքում Ինյանգա սանդղափուլի գագաթներն են (առավելագույնը` 2436 մ, Բինգա լեռ), արևելքում Մոզամբիկի դաշտավայրն է, հարավում` Լեբոբմա լեռները։ Խոշոր գետերն են Զամբեզին, Լիմպոպոն, Սավին, Ռուվուման։ Մոզամբիկի սահմաններում են Նյասա և Շիրվա լճերի արևելյան ափերը։ Կլիման հյուսիսում մերձհասարակածային է, հարավում` արևադարձային։

Բնակչության ավելի քան 98 %–ը բանտու լեզվաընտանիքի ժողովուրդներ են։ Բնակվում են նաև եվրոպացիներ ու ասիական ծագում ունեցող ժողովուրդներ, արաբներ, հնդիկներ, մուլատներ և այլք։ Խոշոր քաղաքներն են Մապուտուն, Բեյրան, Կելիմանեն։

Բնակչության թիվը՝ 28,8 մլն (2016 թվականի տվյալներով)^[15]։

Բնակչության տարեկան աճ՝ 2,8 %^[15]:

Ծնելիություն՝ 5,27 (12-րդ տեղն աշխարհում)։

Մանկական մահացություն՝ 72,42՝ 1000-ից (13-րդ տեղն աշխարհում)։

Կյանքի միջին տևողություն՝ 51,85 տարեկան՝ տղամարդկանց, 53,37 տարեկան՝ կանանց համար, միջինը՝ 52,6 (214-րդ տեղն աշխարհում, 2014 թվականի տվյալներով)^[16]։

Իմունային համակարգի թուլացման վիրուսով վարակվծներ (ՄԻԱՎ)՝ 10,75 % (2013 թվականի տվյալներով, 8-րդ տեղը աշխարհում)։ ՄԻԱՎ-ից մահացությունների թիվը՝ 82 400 հոգի մեկ տարում, (4-րդ տեղն աշխարհում)։

Քաղաքաբնակներ՝ 31,8 % ( 2015 թվականի տվյալներ)^[17]։

Էթնիկ կազմ՝ բնիկներ 99,66 % (մակուա, տսոնգա, լոմվե, սենա և այլն), մուլատներ՝ 0,2 %, հնդիկներ՝ 0,08 %, եվրոպացիներ՝ 0,06 %:

Կրոն

1997 թվականի տվյալների համաձայն, մոզամբիկցիները նշել են հետևյալ կրոնական պատկանելությունները՝

• չկողմնորոշվածներ՝ 24,25 %;
• կաթոլիկներ - 24,2 %;
• մուսուլմաններ - 17,8 %;
• քրիստոնյաներ, ո՛չ կաթոլիկ (հիմնականում բողոքականներ) - 11,45 %;
• Կրոնական սինկրետիզմ՝ 18,7 %;
• այլ - 3,6 %:

Քաղաքներ

World Gazeteer կայքի տվյալների համաձայն, Մոզամբիկուն ունի 34 քաղաքներ, որոնցից յուրաքանչյուրում բնակվում են շուրջ 24 000 մարդ^[18]։

Ամենամեծ քաղաքներն են՝ Մապուտո (մայրաքաղաք) — 1,174 մլն, Մատոլա — 899 հազար (2014 թվական), Բեյրա (412 588 մարդ), Նապուլա (230 հազար մարդ), Ինյամբանե (150 հազար մարդ), Թեթե (100 հազար մարդ)։

Գլխավոր նավահանգիստներն են՝ Բեյրա, Նակալա, Կելիմանե։

Քաղաքների ցանկ՝

Մոզաբիկն ունի 11 մարզեր, որոնք էլ ունեն 128 շրջաններ

Մոզամբիկում ամենատարածված սպորտաձևը ֆուտբոլն է։ Տարածված սպորտաձև է նաև Ռոլեր հոկեյը։ Այս մարզաձևում 2011 թ. աշխարհի առաջնությունում ազգային թիմը ցույց տվեց լավագույն արդյունքները։

Մոզամբիկը թույլ զարգացած ագրարային երկիր է։ Գյուղատնտեսության մեջ զբաղված է ինքնագործ բնակչության մոտ 70%–ը։ Մշակում են շաքարեղեգ, թեյ, բամբակ, սիզալ, բրինձ, մանիոկա, կոկոսյան արմավենի, եգիպտացորեն և այլն։ Անասնապահության զարգացմանը խանգարում է ցեցե ճանճը։ Զբաղվում են նաև փայտամթերմամբ ու ձկնորսությամբ։ Արդյունահանում է քարածուխ, բոքսիտներ, ոսկի, արծաթ, ուրանի և  բերիլիումի հանքաքար, աղ, ասբեստ։ Կան ընկույզի մշակման, սննդի, ծխախոտի, բամբակազտիչ, ցեմենտի, փայտամշակման, ցեմենտի, կահույքի, կարի և այլ ձեռնարկություններ։

Մոզամբիկ էջը Վիքիպահեստում

• Մոզամբիկի պաշտոնական կայք Արխիվացված 2007-05-09 Wayback Machine

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մոզամբիկ» հոդվածին։