Վատիկան

Վատիկան անվանումն առաջին անգամ օգտագործվել է Լաթերանի պայմանագրում, որը ստորագրվել է 1929 թվականի փետրվարի 11-ին, և որով հիմնադրվում է ժամանակակից քաղաք-պետությունը։ Անվանումը վերցված է Վատիկանյան բլուրի անվանումից, որի վրա տեղակայված է Սուրբ Պետրոսի տաճարը։ «Վատիկանը» ծագել է էտրուսկական բնակավայրի՝ Վատիկա (Vatica ) կամ Վատիկում (Vaticum) անվանումից, որը նշանակում է պարտեզ։ Տեղակայված է հռոմեացիների կողմից vaticanus ager «Վատիկանի տարածք» կոչվող ընդհանուր տարածքում։

Քաղաքը իտալերեն պաշտոնապես կոչվում է Città del Vaticano, իսկ ավելի պաշտոնական անվանումը Stato della Città del Vaticano է, ինչը թարգմանվում է «Վատիկան քաղաք-պետություն»։ Չնայած որ Պապական աթոռը (որը տարբերվում է Վատիկան քաղաքից) և կաթոլիկ եկեղեցին պաշտոնական թղթաբանության մեջ օգտագործում են եկեղեցական լատիներենը, Վատիկան քաղաքը պաշտոնապես կիրառում է իտալերեն։ Քաղաքի լատինական անվանումը Status Civitatis Vaticanæ է^[5][6], որը օգտագործվում է Պապական աթոռի պաշտոնական փաստաթղթերում, եկեղեցական և պապական փաստաթղթերի մեծ մասում։

Վաղ պատմություն

«Վատիկան» անվանումը արդեն օգտագործվում էր Հռոմեական հանրապետության գոյության ժամանակ՝ բնորոշելու համար Տիբերի արևմտյան ափից մինչև Հռոմ ընկած ճահճոտ տարածքը։ Հռոմեական կայսրության ժամանակ շատ վիլլաներ էին կառուցվել այստեղ։ Դրանից հետո Ագրիպինա Ավագը (մ.թ.ա. 14 - մ.թ. 33 հոկտեմբերի 18) տարածքը չորացրեց և մեր թվարկության առաջին դարում այստեղ իր պարտեզները կառուցեց։ Մ.թ. 40 թվականին նրա որդին՝ կայսր Կալիգուլան (մ.թ. 12, օգոստոսի 31- մ.թ.41, հունվարի 24) այդ այգիներում կառուցեց կրկես կառապանների համար (մ.թ. 40), որի կառուցումը հետագայում ավարտեց Ներոն։ Կրկեսը կոչվում էր the Circus Gaii et Neronis^[7], կամ պարզապես Ներոյի կրկես^[8]։

Ենթադրվում է, որ անգամ քրիստոնեությունից առաջ Հռոմի այս ի սկզբանե չբնակեցված հատվածը (the ager vaticanus) երկար ժամանակ համարվել է սուրբ կամ առնվազն բնակության համար չնախատեսված։ Փռուգիական աստվածուհի Կիբելեին և նրա ամուսին Ատտիսին նվիրված սրբավայրը մոտակայքում Սուրբ Պետրոսի կոնստանտինյան բազիլիկի (տաճար) կառուցումից հետո դեռ երկար ժամանակ գործում էր^[9]։

Անգամ տարածքի վերականգնումից հետո Վատիկանի ջրի գերազանցապես ցածր որակի մասին է հիշատակել պոետ Մարցիալը (մ.թ. 40-ից մինչև 102-ից 104 ընկած ժամանակահատված)^[10]։ Տակիտոսը գրում էր, որ 69 թվականին՝ 4 կայսրերի տարում, երբ Վիտելլիոսին իշխանության բերած հյուսիսային բանակը ժամանեց Հռոմ, «Նրանց մեծ մասը գիշերեցին Վատիկանի անառողջ շրջաններում, ինչը հանգեցրեց զինվորականության շրջանում շատ մահերի. և՛ Տիբերի այդտեղով հոսելը, և՛ գալլերի և գերմանացիների շոգին չդիմանալը, և՛ նրանց՝ այդ ջուրը խմելու անզուսպ ագահությունը թուլացրեցին նրանց մարմինները, և հիվանդությունների համար լավ նախապայմաններ ստեղծեցին»^[11]։

Վատիկանի Օբելիսկը (կոթող) Կալիգուլան վերցրել էր Հելիոպոլիսից (Եգիպտոս)՝ զարդարելու համար իր կրկեսը և հանդիսանում է դրա վերջին նշմարելի մնացորդը^[12]։ 64 թվականի Հռոմի Մեծ կրակից հետո այս տարածքը դարձավ շատ քրիստոնյաների նահատակության վայրը։ Հին ավանդույթը պատմում է, որ հենց այս կրկեսում Սուրբ Պետրոսը գլխիվայր խաչվեց^[13]։

Կրկեսի դիմաց գերեզմանատուն էր, և նրանք բաժանվում էին միմյանցից Վիա Կորնելիայով։ Սգո հուշարձանները, դամբարանները, տապանաքարերը, ինչպես նաև բոլոր բազմաստվածություն ունեցող կրոնների աստվածներին երկրպագելու համար նախատեսված խորանները կանգում էին մինչև 4-րդ դարի առաջին կեսում Սուրբ Պետրոսի կոնստանտինյան բազիլիկի կառուցումը։ Այս հին գերեզմանատան մնացորդները հայտնաբերվել են դարերի ընթացքում տարբեր պապերի իրականացրած վերակառուցման աշխատանքների ժամանակ։ Այդ աշխատանքները առավել հաճախակի դարձան Վերածննդի (Ռենեսանս) ժամանակ, մինչև պարբերական պեղումների իրականացումը Պիոս XII պապի հրամանով 1939-ից 1941 թվականներին։ Կոնստանտինյան բազիլիկը կառուցվել է 326 թվականին այդ գերեզմանատանը թաղված Սուրբ Պետրոսի ենթադրյալ տապանաքարի վրա^[14]։

Այդ ժամանակներից սկսած տարածքը սկսեց ավելի բնակեցվել, ինչը պայմանավորված էր բազիլիկի շուրջ ձևավորված ակտիվությամբ։ Պալատը կառուցվել է դեռևս 5-րդ դարում Սիմմաչուս պապի ժամանակ (498-ից 514 թվականներ)^[15]։

Պապական մարզեր

Պապերը աստիճանաբար ձեռք էին բերում աշխարհիկ դեր՝ ստանձնելով Հռոմի մերձակա շրջանների կառավարումը։ Նրանք ղեկավարում էին պապական մարզերը, որոնք հազարավոր տարիներ զբաղեցնում էին Իտալական թերակղզու մի մեծ հատվածը մինչև 19-րդ դարի կեսեր, երբ պապականությանը պատկանող բոլոր տարածքները բռնագրավվեցին նորաստեղծ Իտալական թագավորության կողմից։

Այս ժամանակահատվածի մեծ մասում պապերը չեն բնակվել Վատիկանում։ Լաթերանյան պալատը, որը Հռոմի հակառակ կողմում էր, նրանց հիմնական նստավայրն էր համարվում հազարավոր տարիներ։ 1309-ից 1377 թվականներին նրանք ապրում էին Ավինյոնում (Ֆրանսիա)։ Երբ վերադարձան,պապերը որոշեցին հաստատվել Վատիկանում։ Նրանք տեղափոխվեցին Քուիրինալյան պալատ 1583 թվականին, երբ կառուցման աշխատանքները ավարտվեցին (այդ ժամանակ պապը Պողոս V էր (1605-1621)), բայց 1870 թվականի Հռոմի գրավումից հետո նրանք տեղափոխվեցին Վատիկան, իսկ նրանց նստավայրը վերափոխվեց Իտալիայի թագավորի նստավայրի։

Իտալիայի միավորում (Ռիսորզիմենտո)

1870 թվականին պապական ունեցվածքը հայտնվեց վտանգի մեջ, երբ Հռոմը բռնակցվեց Պիեմոնտի առաջնորդած ուժերի կողմից, որոնք միավորել էին Իտալիայի մնացած հատվածը, պապական ուժերի ձևական դիմադրությունից հետո։

Իտալիան քայլեր չձեռնարկեց Վատիկանի պատերի ներսում Պապական աթոռի գործերին միջամտելու համար։ Այնուամենայնիվ, շատ վայրերում այն բռնագրավեց եկեղեցու ունեցվածքը։ 1871 թվականին Քուիրինալյան պալատը բռնագրավվեց Իտալիայի թագավորի կողմից և դարձավ թագավորական պալատ։ Դրանից հետո պապերը հաստատվեցին Վատիկանում, և որոշ պապական արտոնություններ ճանաչվեցին երաշխավորությունների օրենքով, որոնց թվում է դեսպաններ ուղարկելու և ընդունելու իրավունքը։ Բայց պապերը չճանաչեցին Հռոմում իշխելու Իտալիայի թագավորի իրավունքը և հրաժարվեցին լքել Վատիկանը մինչև վեճի լուծումը 1929 թվականին։ Պիոս IX պապը (1846 թվականից 1878 թվականներ)՝ պապական մարզի վերջին ղեկավարը, կոչվում էր «Վատիկանի պատանդ»։ Աշխարհիկ իրավունքներից զրկվելով պապերը կենտրոնացան հոգևոր խնդիրները լուծելու վրա։

Լաթերանի պայմանագրեր

Այս իրավիճակը լուծվեց 1929 թվականի փետրվարի 11-ին, երբ կնքվեց Լաթերանի պայմանագիրը Իտալիայի թագավորության և Պապական աթոռի միջև համապատասխանաբար Վիկտոր Էմանուիլ III թագավորի անունից վարչապետ և կառավարության ղեկավար Բենիտո Մուսոլինիի և Պիոս XI պապի անունից կարդինալ-պետքարտուղար Պիետրո Գասպարիի կողմից^[3][4][16]։ Պայմանագրով, որը ուժի մեջ մտավ 1929 թվականի հունիսի 7-ին, հիմնադրվեց Վատիկան քաղաք-պետությունը և վերահաստատվեց Իտալիայում կաթոլիկության հատուկ կարգավիճակը^[17]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

Պիոս XII պապի գլխավորած Պապական աթոռը, որը իշխում էր Վատիկանում, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում որդեգրեց չեզոքության քաղաքականություն։ Չնայած նրան, որ 1943 թվականի սեպտեմբերի Կասսիբիլեի զինադադարից հետո գերմանական զորքերը օկուպացիայի ենթարկեցին Հռոմ քաղաքը, իսկ դաշնակիցները՝ 1944 թվականին, նրանք հարգեցին Վատիկանի չեզոքությունը^[18]։ Հռոմի պապի հիմնական դիվանագիտական արտոնություններից մեկը քաղաքի ռմբակոծումը կանխելն է։ Դա է պատճառը, որ պապը դեմ էր անգամ բրիտանացիների կողմից Հռոմի վրա օդից թռուցիկներ նետելուն, պնդելով, որ քաղաք-պետության մեջ իրականացված մի քանի վայրէջքներ խախտել են Վատիկանի չեզոքությունը^[19] : Բրիտանական ոստիկանությունը, ինչպես մեկնաբանվեց կաբինետի հանդիպման արձանագրությունում «չպետք է անհանգստացնի Վատիկանին, բայց նրա գործողությունները Հռոմի մյուս հատվածներում կախված կլինեն Իտալական կառավարության՝ պատերազմի կանոններին հետևելուց»^[19]։

Ամերիկայի պատերազմի մեջ մտնելուց հետո ԱՄՆ-ն ընդդիմացավ այդպիսի ռմբակոծություններին՝ չցանկանալով վիրավորել իր ռազմական ուժերի կաթոլիկ անդամներին, բայց նշում էր, որ չի կարող արգելել բրիտանացիներին ռմբակոծել Հռոմը, եթե նրանք այդպես որոշեն։ Իսկ բրիտանացիները շարունակում էին պնդել, որ նրանք կռմբակոծեն Հռոմը, եթե պատերազմական իրավիճակը այդպես պահանջի^[20]։ 1942 թվականի դեկտեմբերին Բրիտանիայի դեսպանորդը առաջարկեց Պապական աթոռին հռչակել Հռոմը «բաց քաղաք» . մի առաջարկ, որին Պապական աթոռն ավելի լուրջ վերաբերվեց, քան նախատեսում էին բրիտանացիները, ովքեր իրականում չէին ցանկանում, որ Հռոմը լինի բաց քաղաք, բայց Մուսոլինին մերժեց այդ առաջարկը, երբ պապը այն ներկայացրեց։ Դաշնակիցների Սիցիլիա ներխուժմամբ պայմանավորված՝ 500 ամերիկյան ինքնաթիռներ ռմբակոծեցին Հռոմը 1943 թվականի հուլիսի 19-ին՝ թիրախավորելով հիմնականում երկաթուղային հանգույցները։ Մոտ 1500 մարդ սպանվեց։ Պիոս XII-ը, ով հնարավոր ռմբակոծմամբ պայմանավորված նախորդ ամսում բնութագրվում էր որպես «անհանգիստ հիվանդ», անձամբ մեկնեց ողբերգության վայր։ Մեկ այլ հարձակում տեղի ունեցավ 1943 թվականի օգոստոսի 13-ին, որից հետո Մուսոլինին իշխանությունից հեռացվեց^[21]։ Հաջորդ օրը Պապական աթոռի հետ հռչակագրի ձևակերպումները ճշգրտելուց հետո նոր կառավարությունը Հռոմը հռչակեց ազատ քաղաք, բայց Բրիտանիան որոշեց, որ երբեք Հռոմը չի ճանաչելու ազատ քաղաք^[22]։

Հետպատերազմյա պատմություն

Պիոս XII-ը պատերազմի ընթացքում ձեռնպահ էր մնում կարդինալ ձեռնադրելուց։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին առկա էին մի քանի կարևոր թափուր պաշտոններ՝ կարդինալ-պետքարտուղար, կամերլինգ, կանցլեր, կրոնականների կոնգրեգացիա^[23]։ 1946 թվականի սկզբին Պիոս XII-ը ձեռնադրեց 32 կարդինալների՝ իր այդ մտադրության մասին հայտարարելով Սուրբ Ծննդյանը նախորդող հաղորդագրության մեջ։

Հայրապետական ռազմական կորպուսը՝ բացառությամբ շվեյցարական գվարդիայի, արձակվեց Պոլ VI-ի կամքով, ինչպես նշվում է 1970 թվականի սեպտեմբերի 14-ի նամակում։ Ժանդարմերիայի կորպուսը ձևափոխվեց քաղաքացիական ոստիկանության և անվտանգության ուժերի։

1984 թվականին Իտալիայի և Պապական աթոռի միջև նոր կոնկորդատը ձևափոխեց նախորդ պայմանագրի որոշ դրույթներ, որը ներառում էր կաթոլիկության որպես Իտալիայի պետական կրոնի ճանաչումը. այս կարգավիճակը շնորհվել էր կաթոլիկությանը 1848 թվականի Սարդինիայի թագավորության ստատուտով^[17]։

1995 թվականին նոր հյուրատան՝ Սուրբ Մարտայի տան, կառուցումը Սուրբ Պետրոսի տաճարի հարևանությամբ քննադատվեց Իտալիայի շրջակա միջավայրի պաշտպանության խմբերի կողմից, ում հովանավորում էին Իտալիայի քաղաքական գործիչները։ Նրանք պնդում էին, որ նոր կառույցը թույլ չի տա մոտակա իտալական բնակավայրերից տեսնել տաճարը^[24]։ Մի կարճ ժամանակով այդ ծրագրերի պատճառով լարվեցին հարաբերությունները Վատիկանի և Իտալիայի կառավարության միջև։ Վատիկանի տեխնիկական ծառայությունների բաժանմունքի ղեկավարը հաստատակամորեն մերժեց Վատիկան պետության կառուցելու իրավունքի դեմ առկա մարտահրավերները իր սահմանների ներսում^[24]։

«Վատիկան» անվանումը առաջացել է քրիստոնեությունից առաջ, ծագում է լատիներեն Mons Vaticanus բառից, որը նշանակում է Վատիկանի լեռ։ Վատիկան քաղաք-պետության տարածքը Mons Vaticanus-ի և դրա հարևանությամբ գտնվող նախկին Վատիկանի դաշտերի մի մասն է կազմում։ Այստեղ են կառուցվել Սուրբ Պետրոսի տաճարը, Առաքելական պալատը, Սիքստինյան կապելլան, թանգարանները և բազում այլ շինություններ։ ՄԻնչ 1929 թվականը տարածքը հռոմեական Բորգո շրջանի մի մասն էր կազմում։

Գտնվելով Տիբերի արևմտյան ափին և բաժանված լինելով քաղաքից՝ այդ տարածքը պաշտպանվում էր ներգրավված լինելով Լեո IV-ի (847-55) կառուցած պատերի ներսում, իսկ ավելի ուշ ընդլայնվեց ներկայիս ամրության պատերով, որը կառուցվել է Պոլ III-ի (1534-49), Պիոս IV-ի (1559-65) և Ուրբան VIII-ի (1623–44) կողմից։

1929 թվականի Լաթերանի պայմանագիրը որոշեց պետության սահմանները՝ հիմնվելով այն փաստի վրա, որ այդ տարածքի մեծ մասը ընդգրկված էր վերը թվարկված պատերի ներսում։ Սահմանների մի հատվածում պատեր չկային, դրանց փոխարեն սահման էին հանդիսանում որոշ կառույցներ, իսկ սահմանի մի փոքր հատվածի համար կառուցվեց ժամանակակից պատը։

Այդ տարածքում էր գտնվում Սուրբ Պետրոսի հրապարակը, որը Իտալիայի տարածքից տարբերակվում էր միայն հրապարակի սահմանները խորհրդանշող սպիտ գծերով։ Այս սահմաններին մոտ էր գտնվում Պիոս XII-ի պալատը։ Սուրբ Պետրոսի հրապարակ կարելի է հասնել Via della Conciliazione փողոցով, որն անցնում է Տիբեր գետի մերձակայքով մինչև հրապարակ։ Այս հանճարեղ ուղին կառուցվել է Բենիտո Մուսոլինիի կողմից Լաթերանի պայմանագրի կնքուց հետո։

Լաթերանի պայմանագրի համաձայն՝ Պապական աթոռի Իտալիայի տարածքում գտնվող որոշ սեփականություններ, որոնցից առավել նշանավոր են Կաստել Կանդոլֆոյի պապական պալատը և մեծ բազիլիկ շինությունները, ձեռք բերեցին արտատարածքային կարգավիճակ, ինչպիսին ունեն օտարերկրյա դեսպանությունները։ Այս սեփականությունները, որոնք սփռված էին Հռոմում և Իտալիայում, հիմնեցին գլխավոր գրասենյակներ և հաստատություններ, որոնք կգործեին Պապական աթոռի բնույթին և առաքելությանը համապատասխան։

Կաստել Կանդոլֆոյում և վերը նշված բազիլիկ կառույցներում վերահսկողություն են իրականացնում ոչ թե իտալացի ոստիկանները, այլ Վատիկան քաղաք-պետության ոստիկանական գործակալները։ Լաթերանի պայմանագրով (հոդված 3) Սուրբ Պետրոսի հրապարակում, մինչև բազիլիկան, բայց ոչ բազիլիկա տանող աստիճանները, հիմնականում վերահսկվում են Իտալիայի ոստիկանության կողմից։

Իտալիայի շրջակա տարածքներից Վատիկան մուտք գործելու համար անձնագրային ստուգում չի իրականացվում։ Մարդիկ կարող են ազատ մուտք գործել Սուրբ Պետրոսի հրապարակ և տաճար, իսկ պապական ընդունելության ժամանակ նաև այն սրահ, որտեղ դրանք անց են կացվում։ Այս լսարանի համար, ինչպես նաև Սուրբ պետրոսի տաճարում և հրապարակում անց կացվող մեծ միջոցառումների ժամանակ, անվճար տոմսերը ձեռք են բերվում նախօրոք։ Վատիկանի թանգարանը՝ ներառյալ Սիքտինյան կապելլան, սովորաբար մուտքի գումար է սահմանում։ Պարտեզներում հանրային մուտքը փակ է, փոխարենը փոքր խմբերի համար կարող են կազմակերպվել էքսկուրսիաներ այգիներում և տաճարի տակ գտնվող պեղումների վայրում։ Մյուս վայրերը բաց են միայն այն անձանց համար, ովքեր այնտեղ մտնելու իրավունք ունեն։

Սուրբ Պետրոսի հրապարակ, տաճարն ու կոթողը Պիոս XII-ի հրապարակից

Կլիմա

Վատիկանում նույն Հռոմի կլիման է՝ մեղմ միջերկրյածովյան կլիմա, որն ուղեկցվում է մեղմ, անձրևոտ ձմեռներով հոկտեմբերից մայիսի կեսերն ընկած ժամանակահատվածում, և տաք, չոր ամառներով՝ մայիսից մինչև սեպտեմբեր։ Մի քանի աննշան տեղական կլիմայական առանձնահատկությունների՝ մառախուղի ու ցողի առաջացման պատճառները Սուրբ Պետրոսի տաճարի հսկայական չափսերը, բարձրությունը, շատրվանները և մեծ ընդարձակ հրապարակի չափսերն են։

2007 թվականի հուլիսին Վատիկանը ընդունեց Սան Ֆրանցիսկոյում և Բուդապեշտում^[27] գործող երկու ընկերությունների առաջարկը, որով նա կդառնար առաջին չեզոք ածխածնային պետությունը։ Իր ածխածնի երկօքսիդի արտանետումները փոխհատուցելու նպատակով Հունգարիայում կառուցվելու էր Վատիկանի կլիմայական անտառ^[28], որը լոկ խորհրդանշական քայլ էր^[29]՝ ուղղված կաթոլիկներին մոլորակը պահպանելու հարցում ոգևորելուն^[30] : Ծրագիրն այդպես էլ չհաջողվեց^[31][32]։

2008 թվականի նոյեմբերի 26-ին Վատիկանը սկսեց իրականացնել 2007 թվականի մայիսին հայտարարված ծրագիրը, որով Պոլ VI-ի դահլիճի տանիքում տեղադրվելու էին արևային վահանակներ^[33][34]

Այգիներ

Վատիկանում են գտնվում Վատիկանի այգիները (իտալ.՝ Giardini Vaticani)^[35], որոնք զբաղեցնում են այդ տարածքի կեսից ավելին։ Այն այգիները, որոնք կառուցվել են Վերածննդի և Բարոկկոյի ժամանակաշրջանում, զարդարված են շատրվաններով և արձաններով։

Այգիները զբաղեցնում են մոտավորապես 23 հեկտար (57 ակր) տարածք, որը Վատիկանի բլրի մեծ մասն է կազմում։ Ամենաբարձր կետը գտնվում է ծովի մակարդակից 60 մետր (200 ֆուտ) բարձրության վրա։ Հարավից, հյուսիսից և արևմուտքից այն շրջապատված է քարե պատերով։

Այս պարտեզները առաջացել են միջնադարում, երբ պտղատու և խաղողի այգիները ընդարձակվեցին Պապական Առաքելական պալատի հյուսիսային հատվածում^[36] 1279 թվականին պապ Նիկոլաս III-ը (Ջիովանի Գաետանո Օրսինի, 1277-1280) իր նստավայրը Լաթերանից հետ տեղափոխեց Վատիկան և այս տարածքը շրջապատեց պատերով^[37]։ Այստեղ նա կառուցեց պտղատու այգի (pomerium), սիզամարգ (pratellum) և պարտեզ (viridarium)^[37].

Սուրբ Պետրոսի հրապարակ, տաճարն ու կոթողը Պիոս XII-ի հրապարակից։

Վատիկանը բացարձակ ընտրովի միապետություն է, որտեղ իշխանության գլուխ կանգնած է հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցու առաջնորդը։ Պապը իրականացնում է հիմնական օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանությունը ամբողջ Վատիկանի տարածքում, ինչը ոչ ժառանգական միապետության բացառիկ դեպք է։

Վատիկանը այն քիչ ճանաչված անկախ պետություններից մեկն է, որը չի դարձել ՄԱԿ֊ի անդամ։ Պապական աթոռը, որը տարբերվում է Վատիկան քաղաք֊պետությունից, ունի մշտական դիտորդի կարգավիճակ ՄԱԿ֊ի Գլխավոր ասամբլեայում, ինչը ենթադրում է լիիրավ անդամի բոլոր իրավունքները բացառությամբ ձայնի իրավունքից։

Քաղաքական համակարգ

Վատիկանի կառավարումը ունի եզակի կառուցվածք։ Պապը պետության ղեկավարն է։ Օրենսդիր իշխանությամբ օժտված է Վատիկան քաղաք֊պետության հայրապետական հանձնաժողովը․ այն կարդինալներից բաղկացած մարմին է, ովքեր նշանակվում են պապի կողմից 5 տարի ժամկետով։ Գործադիր իշխանությունը այդ հանձնաժողովի նախագահի ձեռքում է։ Նրան այն իրականացնելու հարցում աջակցում են գլխավոր քարտուղարը և նրա տեղակալը։ Պետության արտաքին հարաբերությունները իրականացնում է Պապական աթոռի պետքարտուղարությունը և դիվանագիտական ծառայությունը։ Այնուամենայնիվ, պապը Վատիկանում ունի իշխանության օրենսդիր, գործադիր և դատական ճյուղերի նկատմամբ բացարձակ վերահսկողություն։ Ներկայումս նա Եվրոպայի միակ բացարձակ միապետն է։

Գոյություն ունեն նաև հատուկ բաժանմունքներ, որոնք զբաղվում են առողջապահությանը, անվտանգությանը, հեռահաղորդակցությանը առնչվող հարցերով^[38]։

Կամերլենգո կարդինալը ղեկավարում է Առաքելական պալատը, որին վերապահված է պապական սեփականության և այլ պապական ժամանակավոր իրավունքների և լիազորությունների իրականացումը պապական աթոռի թափուր մնալու դեպքում։ Իսկ արդեն Վատիկան պետության սեփականությունը մնում է Վատիկան քաղաք֊պետության հայրապետական հանձնաժողովի վերահսկողության տակ։ Իր գործունեությունը իրականացնելով 3 այլ կարդինալների հետ միասին, որոնք ամեն 3 օրը մեկ ընտրվում են վիճակահանությամբ (յուրաքանչյուրը կարդինալների առանձին կարգից (կարդինալ֊եպիսկոպոս, կարդինալ֊քահանա, կարդինալ֊սարկավագ)), նա փաստացի իրականացնում է Վատիկան քաղաք֊պետության ղեկավարի լիազորություները այդ ժամանակահատվածում։ Այս 4 կարդինալների ընդունած որոշումները պետք է հավանության արժանանան կարդինալների խորհրդի կողմից։

Ազնվականությունը, որը ասոցացվում էր Պապական աթոռի հետ պապական մարզի ժամանակներում շարունակում էր ասոցացվել Պապական դատարանի հետ այս տարածքների կորստից հետո, միայն պայմանական պարտականություններն իրականացնելիս։ Նրանք կազմավորում են արարողակարգային ազնվական պահակախումբը։ Վատիկան քաղաք պետության գոյության առաջին տասնամյակներում գործադիր իշխանությունը վերապահված էր նրանց, այդ թվում Վատիկան քաղաք պետության պատվիրակին (այժմ՝ Վատիկան քաղաք֊պետության հանձնաժողովի նախագահ)։ Բայց 1968 թվականի մարտի 28֊ի motu proprio Pontificalis Domus նամակով^[39] պապ Պոլ VI֊ը վերացրեց այդ ժամանակ դեռևս գոյություն ունեցող պատվավոր պաշտոնները, որոնցից էր ռազմական մատակարարման պետը (quartermaster) և ձիապանը^[40]։

1929 թվականի Լաթերանի պայմանագրով ստեղծված Վատիկան քաղաք֊պետությունը Պապական աթոռին օժտում է ժամանակավոր իրավասությամբ և անկախությամբ այդ փոքր տարածքում։ Այն տարբերվում է Պապական աթոռից։ Պետությունը կարող է համարվել Պապական աթոռի կարևոր, բայց ոչ անհրաժեշտ տարրը։ Դեռ Հռոմեական կայսրության ժամանակներից Պապական աթոռը գոյություն է ունեցել որպես դատական գործունեությամբ զբաղվող միասնական մարմին և միջազգայնորեն ճանաչվել որպես անկախ և հզոր ինքնիշխան կառույց՝ սկսած ուշ անտիկ ժամանակներից մինչ մեր օրերը առանց ընդհատումների, անգամ այն ժամանակ, երբ զրկված էր իր տարածքներից (օրինակ՝ 1870-1929): Պապական աթոռնին է պատկանում աշխարհում առաջին ակտիվ մշտական դիվանագիտական ծառայությունը, որը ստեղծվել է առնվազն 325թ. Նիկեայի ժողովի ընթացքում՝ այդ ժողովում իրականացնելով դիվանագիտական առաքելություն^[41]։

Պետության ղեկավար

Հռոմի պապը ի պաշտոնե^[42] Վատիկան քաղաք-պետության ղեկավարն է. այդ գործառույթները պայմանավորված են Հռոմի թեմի եպիսկոպոս լինելու առաջնային գործառույթներով։ Պապական աթոռ տերմինը վերաբերվում է ոչ թե Վատիկան պետությանը, այլ պապի հոգևոր կառավարմանը, որը գերազանցապես իրականացվում է Հռոմեական կուրիայի միջոցով^[43]։

Ֆրանցիսկոս պապը, ում անունը Խորխե Մարիո Բերգոլիո էր, և ով ծնվել էր Բուենոս Այրեսում (Արգենտինա), պապական աթոռը զբաղեցրեց 2013 թվականի մարտի 13-ին։ Պապին ենթակա Վատիկան քաղաքի հարցերով հիմնական կառավարական պաշտոնյան Վատիկան քաղաք-պետության հայրապետական հանձնաժողովի նախագահն է, ով 1952 թվականից սկսած իրականացնում է այն իշխանությունը, որը նախկինում վերապահված էր Վատիկանի քաղաքապետին։ 2001 թվականից սկսած հայրապետական հանձնաժողովի նախագահն ունի նաև Վատիկանի քաղաքապետարանի նախագահի տիտղոս։ ներկայիս նախագահը իտալացի կարդինալ Ջուզեպպե Բերտելոն է, ով նշանակվեց այդ պաշտոնին 2011 թվականի հոկտեմբերի 1-ին։

Կառավարում

Օրենսդիր իշխանության լիազորություններն իրականացնում է Վատիկան քաղաք֊պետության միապալատ հայրապետական հանձնաժողովը, որը ղեկավարվում է հանձնաժողովի նախագահի կողմից։ Նրա 7 անդամները 5 տարի ժամկետով պապի կողմից նշանակված կարդինալներ են։ Հանձնաժողովի ընդունած ակտերը պետք է արժանանան պապի հավանությանը Պապական աթոռի պետքարտուղարության միջոցով, և մինչ ուժի մեջ մտնելը պետք է հրապարակվեն Acta Apostolicae Sedis-ի հատուկ հավելվածում։ Այս հավելվածը հիմնականում պարունակում է սովորական կատարողական հրամանագրեր, օրինակ՝ նամականիշների նոր հավաքածուների հաստատումը։

Գործադիր իշխանությունն իրականացնում է Վատիկանի քաղաքապետարանը։ Քաղաքապետարանը բաղկացած է հայրապետական հանձնաժողովի նախագահից, ով նաև գլխավոր քարտուղարն է, և գլխավոր քարտուղարի տեղակալից։ Նրանցից յուրաքանչյուրը նշանակվում է պապի կողմից 5 տարի ժամկետով։ Քաղաքապետի կողմից իրականացվող կարևորագույն գործողությունները պետք է հաստատվեն հայրապետական հանձնաժողովի և պապի կողմից պետքարտուղարության միջոցով։

Քաղաքապետարանը իրականացնում է կենտրոնական կառավարական գործառույթները մի քանի վարչությունների և գրասենյակների միջոցով։ Այս գրասենյակների ղեկավարներն ու պաշտոնյաները նշանակվում են պապի կողմից 5 տարի ժամկետով։ Այս մարմինները անդրադառնում են այն նյութական խնդիրներին, որոնք առնչվում են պետության տարածքին, օրինակ՝ քաղաքի անվտանգություն, պաշտոնական գրագրություն, տրանսպորտ, ֆինանսներ։ Քաղաքապետարանը վերահսկողություն է իրականացնում ժամանակակից անվտանգության և ոստիկանության ուժերի՝ Corpo della Gendarmeria dello Stato della Città del Vaticano-ի նկատմամբ։

Դատական իշխանությունն իրականացնում են գերագույն դատարանը, վերաքննիչ դատարանը, տրիբունալը և դատավարությունների դատավորները։ Վատիկանի պահանջով ընդունված վճիռները կարող են կիրառվել նաև Իտալիայում։

Երկրի միջազգային փոստային կոդը SCV է, ունի մեկ փոստային կոդը՝ 00120: Միացնելիս ստացվում է հետևյալ կոդը՝ SCV-00120^[44]:

Պաշտպանություն և անվտանգություն

Քանի որ Վատիկան քաղաքը անկլավ է Իտալիայի ներսում, նրա ռազմական անվտանգությունն ապահովում են Իտալիայի զինված ուժերը։ Չնայած այդ հանգամանքին, Իտալիայի հետ պաշտոնական պաշտպանության պայմանագիր չի կնքվել, քանի որ Վատիկանը չեզոք պետություն է։ Վատիկանը չունի սեփական զինված ուժեր, բայց կա շվեյցարական գվարդիան. դա Պապական աթոռի ռազմական կորպուսն է, որը պատասխանատու է պապի անձնական անվտանգության համար և մշտապես գտնվում է քաղաքում։ Գվարդիայի զինվորները ունեն Վատիկանի անձնագրի և քաղաքացիության իրավունք։ Շվեյցարացի վարձկանները պատմականորեն պապերի կողմից զորակոչվել են պապական մարզերի բանակներում, իսկ հայրապետական շվեյցարական գվարդիան 1506 թվականի հունվարի 22-ին ստեղծվել է Հուլիոս II պապի կողմից որպես պապի անձնական անվտանգությունն ապահովող պահակախումբ և ներկայումս շարունակում է այդ գործառույթի իրականացումը։ Այն հիշատակվում է Պապական աթոռի, այլ ոչ թե Վատիկան քաղաք-պետության հայրապետական տարեգրքում։ 2005 թվականի ավարտին գվարդիան ուներ 134 անդամ։ Գվարդիայի հավաքագրումը կարգավորվում է Պապական աթոռի և Շվեյցարիայի միջև կնքված հատուկ համաձայնագրով։ Բոլոր նորակոչիկները պետք է լինեն 18-ից 30 տարեկան, նվազագույնը 174 սմ հասակ ունեցող կաթոլիկ, չամուսնացած տղամարդիկ, ովքեր Շվեյցարիայի քաղաքացի են և ծառայել են Շվեյցարիայի զինված ուժերում և ստացել լավ ծառայության մասին վկայական։ Անդամներին տրամադրում են ատրճանակներ և ավանդական սակրատեգ (halberd): Նրանք ձեռք են բերում թիկնապահական հմտություններ։ Պալատինյան գվարդիան և ազնվական գվարդիան՝ Վատիկանի վերջին զինված ուժերը, ազատ արձակվեցին 1970 թվականին Պոլ VI պապի կողմից^[45]։ Քանի որ Վատիկանը իր տարածքում գտնվող բոլոր կառույցները գրանցել է հատուկ պաշտպանության տակ գտնվող մշակութային արժեքների միջազգային գրանցամատյանում, Հաագայի ռազմական հակամարտության ժամանակ մշակութային արժեքների պաշտպանության կոնվենցիան տեսականորեն Վատիկանին դարձնում է պաշտպանված զինված ընդհարումներից^[46]։

Քաղաքացիական պաշտպանությունը իրականացնում է Վատիկանի հրշեջների կորպուսը՝ ազգային հրշեջ խումբը։ Սկսելով ձևավորվել 19-րդ դարի սկզբին՝ կորպուսն իր ներկայիս տեսքով հիմնադրվել է 1941 թվականին։ Պատասխանատու է հրդեհաշիջման աշխատանքների, ինչպես նաև մի շարք քաղաքացիական պաշտպանության իրականացման անհրաժեշտություն ունեցող իրադարձությունների ժամանակ, այդ թվում ջրհեղեղներ, բնական աղետներ, մասսայական դժբախտ պատահարեր։ Կորպուսի նկատմամբ վերահսկողություն է իրականացվում Անվտանգության ծառայության և քաղաքացիական պաշտպանության դիրեկտորատի կողմից, որը պատասխանատու է նաև ոստիկանական կորպուսի (ժանդարմերիա) համար։

Ոստիկանական կորպուսը Վատիկան քաղաքի և Պապական աթոռի արտատարածքային սեփականությունների ոստիկանական և անվտանգության ուժերն են^[47]։ Կորպուսը պատասխանատու է անվտանգության, հասարակական կարգի, սահմանային վերահսկողության, երթևեկության վերահսկման, քրեական հետաքննության և այլ հիմնական ոստիկանական պարտականությունների իրականացման համար։ Այդ պարտականություններից է նաև պապի անվտանգության ապահովումը Վատիկանից դուրս։ Կորպուսն ունի 130 հոգանոց անձնակազմ և հանդիսանում է Անվտանգության ծառայության և քաղաքացիական պաշտպանության դիրեկտորատի մի մասը, որը Վատիկանի քաղաքապետարանի մարմիններից մեկն է^[48][49]։

Միջազգային հարաբերություններ

Վատիկանը միջազգային իրավունքով ճանաչված քաղաք-պետություն է, բայց նրա անունից դիվանագիտական հարաբերությունները իրականացվում են Պապական աթոռի կողմից, որը ունի նաև իր առանձին դիվանագիտությունը։ Այսինքն, Վատիկանը չունի առանձին դիվանագիտական ծառայություն ։

Տարածքի չափազանց փոքր լինելու պատճառով Վատիկանը այն քիչ պետություններից է, որը իր երկրում դեսպանատներ ունենալու հնարավորություն չունի։ Վատիկանում հավատարմագրված դեսպանատները գտնվում են Հռոմում։ Միայն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Վատիկանում հավատարմագրված որոշ դեսպանատների աշխատակիցներ հյուրընկալվեցին Վատիկանում, օրինակ՝ Մեծ Բրիտանիայի դեսպանատան անձնակազմը, երբ Հռոմը շրջափակված էր Գերմանիայի և Առանցքի ուժերի կողմից։

Վատիկանի չափսերը այսպիսով չեն խանգարում, որ Պապական աթոռը գրանցի գլոբալ լայնամասշտաբ ձեռքբերումներ և իրականացնի ակտիվ միջազգային քաղաքականություն^[50]։

Ամեն դեպքում Վատիկանը անդամակցում է որոշ միջազգային կազմակերպությունների, որոնց գործառույթները պահանջում են պետության որպես աշխարհագրական միասնական տարածքի մասնակցություն։ Այս կազմակերպությունների թիվը շատ ավելի քիչ է, քան նրանցը, որտեղ Պապական աթոռը կա՛մ անդամ է կա՛մ դիտորդ։ Հետևյալ 8 կազմակերպություններից յուրաքանչյուրում Վատիկանը հանդիսանում է անդամ պետություն^[51][52]։

• Փոստային և հեռահաղորդակցման կառավարման Եվրոպական կոնֆերանս
• Եվրոպական հեռահաղորդակցման արբանյակային կազմակերպություն
• Միջազգային հացահատիկային խորհուրդ
• Վարչական գիտությունների միջազգային ինստիտուտ
• Հեռահաղորդակցության միջազգային միություն
• Միջազգային հեռահաղորդակցման արբանյակային կազմակերպություն
• Ինտերպոլ^[53]
• Միջազգային փոստային միություն

Նաև մասնակցում է^[51]

• Միջազգային առողջապահական ասոցացիա
• Մտավոր սեփականության համաշխարհային կազմակերպություն

Վատիկան քաղաքի բյուջեն ներառում է նաև Վատիկանի թանգարանները և փոստային բաժանմունքները և ֆինանսապես օգտվում է նամականիշների, մետաղադրամների, մեդալների և տուրիստական հուշարձանների վաճառքից, թանգարաններ այցելելու մուտքավճարից և հրատարակությունների վաճառքից ստացված գումարներից։ Աշխարհիկ աշխատողների եկամուտները և կյանքի ստանդարտները նույն են, ինչ Հռոմում նույն աշխատանքով զբաղվողներինը^[54] : Արդյոււնաբերական մյուս ճյուղերն են նկարչությունը, խճանկարների արտադրությունը և անձնակազմի համար համազգեստի արտադրությունը։ Վատիկանը ունի նաև դեղատուն։

Կրոնական հարցերի ինստիտուտը (IOR, Istituto per le Opere di Religione), որը հայտնի է նաև Վատիկանի բանկ անվանմամբ Վատիկանում գտնվող ֆինանսական գործակալություն է, որը ամբողջ աշխարհով մեկ ֆինանսական գործունեություն է իրականացնում։ Ունի բազմալեզու բանկոմատներ լատիներեն հրահանգներով, որը այս գործառույթն իրականացնող միակ բանկոմատն է աշխարհում^[55]։

Վատիկանն թողարկում է սեփական մետաղադրամներն ու նամականիշները։ Եվրոն Վատիկանի դրամական միավորն է 1999 թվականի հունվարի մեկից՝ ԵՄ-ի հետ կնքված հատուկ համաձայնագրի շնորհիվ (խորհրդի 1999/98 որոշմամբ)։ Եվրոյի մետաղադրամները և թղթադրամները ներկայացվեցին 2002 թվականի հունվարի մեկին. Վատիկանը եվրո բանկնոտներ չի թողարկել։ Եվրոյի մետաղադրամների թողարկումը խստորեն սահմանափակվում է պայմանագրով, սակայն երբեմն թույլ է տրվում ավելի շատ թողարկել այն տարում, երբ տեղի է ունենում պապականության փոփոխություն^[56] : Իրենց քանակի սահմանափակ լինելու պատճառով վատիկանի թողարկած եվրոները բավականին թանկ են գնահատվում կոլեկցիոներների կողմից^[57]։ Մինչև եվրոյի ընդունումը Վատիկանի մետաղադրամները և նամականիշները արտահայտվում են Վատիկանի լիրայի արժույթով, որը համապատասխանում էր իտալական լիրային։

Վատիկանը, որում աշխատում է 2.000 մարդ, 2007 թվականին ունեցավ 6.7 միլիոն եվրոյի ավելցուկ, սակայն 2008 թվականին 15 միլիոն եվրոյի պակասուրդ գրանցեց^[58]

2012 թվականին ԱՄՆ պետդեպարտամենտի թմրամիջոցների վերահսկման միջազգային ռազմավարական զեկույցը առաջին անգամ Վատիկանին ներառեց այն երկրների ցուցակի միջին հորիզոնականներում, որոնք իրականացնում են փողերի լվացում, Իռլանդիայի նման երկրների կողքին, սակայն ոչ այքան խոցելի երկրների շարքում, որոնք են ԱՄՆ-ն, Գերմանիան, Իտալիան և Ռուսաստանը^[59]։

2014 թվականի փետրվարի 24-ին Վատիկանը հայտարարեց, որ ստեղծում է տնտեսական հարցերով քարտուղարություն, որը պատասխանատու կլինի Պապական աթոռի և Վատիկանի իրականացրած բոլոր տնտեսական, ֆինանսական և վարչական գործողությունների համար. այն ղեկավարվելու է կարդինալ Ջորջ Փելլի կողմից։ Սա իրականացվեց այն բանից հետո, երբ 2 բարձրաստիճան հոգևորականներ մեղադրվեցին փողերի լվացման մեջ։ Ֆրանցիսկոս պապը նշանակեց նաև գլխավոր աուդիտոր, որը իրականացնելու է անսպասելի աուդիտ ցանկացած գործակալությունում ցանկացած ժամանակ, և ընդգրկելու է ԱՄՆ ֆինանսական ծառայություններ մատուցող ընկերություններին Վատիկանի 19.000 հաշիվները վերանայելու գործում՝ հաստատելու համար իր աջակցությունը փողերի լվացման միջազգային չափանիշների պահպանմանը^[60]։

Բնակչություն և լեզուներ

Վատիկան քաղաքի գրեթե բոլոր 450^[61] քաղաքացիները կամ ապրում են Վատիկանում կամ ծառայութուն են իրականացնում Պապական աթոռի դիվանագիտական ծառայության աշխարհով մեկ սփռված դեսպանատներում, որոնք կոչվում են նունցիատուրա, իսկ պապական դեսպանները՝ նունցիաներ։ Վատիկանի քաղաքացիները 2 խմբի են բաժանվում՝ հոգևորականություն, որի մեծ մասը ծառայում է Պապական աթոռին, իսկ մի փոքր հատվածը զբաղեցնում պաշտոններ, և Շվեյցարական գվարդիա։ 2.400 աշխարհիկ աշխատողների մեծ մասը, որը կազմում է Վատիկանի աշխատուժի մեծ մասը, ապրում է Վատիկանից դուրս և Իտալիայի քաղաքացի է, իսկ մի քանիսն էլ այլ պետությունների քաղաքացիներ են։ Արդյունքում քաղաքի ներկայիս բոլոր քաղաքացիները կաթոլիկներ են, իսկ հոգևոր-մշակութային վայրերը՝ կաթոլիկական։

Վատիկանը չի ընդունել պաշտոնական լեզու, բայց ի տարբերություն Պապական աթոռի, որը իր պաշտոնական թղթաբանության մեջ կիրառում է լատիներենը, Վատիկան քաղաքը իր օրենսդրական և պաշտոնական հաղորդակցության մեջ կիրառում է միայն իտալերեն^[62] : Իտալերենը նաև քաղաքում աշխատողների մեծ մասի կողմից օգտագործվող լեզուն է։ Շվեյցարական գվարդիայում շվեյցարական գերմաներենը հրամանատարության լեզուն է, բայց դրա առանձին անդամները հավատարմության երդում են տալիս իրենց մայրենի լեզուներով՝ գերմաներեն, ֆրանսերեն,ռոմանշերեն (Շվեյցարիայի պաշտոնական լեզու) կամ իտալերեն։ Վատիկանի պաշտոնական կայքէջի լեզուներն են իտալերենը, անգլերենը, ֆրանսերենը, գերմաներենը և իսպաներենը։ (Այս կայքէջը չպետք է շփոթել Պապական աթոռի կայքէջի հետ, որն օգտագործում է այդ բոլոր լեզուները, պորտուգալերեն, 2008 թվականի մայիսի 9-ից լատիներեն և 2009 թվականի մարտի 18-ից չինարեն)։

Քաղաքացիություն

Ի տարբերություն այլ երկրների քաղաքացիությունների, որոնք հիմնված են կամ յուս սանգվինիս (jus sanguinis ) (ազգությունով պայմանավորված քաղաքացիություն, անգամ պետության տարածքից դուրս) կամ յուս սոլի (jus soli ) (ծնված պետության տարածքում), Վատիկանի քաղաքացիությունը օժտված է յուս օֆիսիով jus officii, որը պայմանավորված է Պապական աթոռի ծառայության որոշակի պաշտոններում իրականացրած աշխատանքով։ Քաղաքացիությունը դադարեցվում է պաշտոնից ազատվելու ժամանակ։ Քաղաքացիությունը տարածվում է նաև քաղաքացիների ամուսինների, ծնողների, ժառանգների վրա, եթե այդ մարդիկ ապրում են տվյալ քաղաքացու հետ^[63][64]։ Պապական աթոռը, չլինելով պետություն, տրամադրում է միայն դիվանագիտական և ծառայողական անձնագրեր, մինչդեռ Վատիկանը իր քաղաքացիներին տրամադրում է սովորական անձնագրեր։

Ցանկացած մարդ, ով կորցնում է Վատիկանի քաղաքացիությունը և այլ երկրի քաղաքացի չի հանդիսանում, ավտոմատ կերպով ձեռք է բերում Իտալիայի քաղաքացիություն, ինչպես նախատեսվում է Լաթերանի պայմանագրով^[65]։

2005 թվականի դեկտեմբերի 31 դրությամբ Պապից բացի կար Վատիկանի քաղաքացիություն ունեցող 557 մարդ, մինչդեռ 246 բնակիչ, որոնք չունեին քաղաքացիություն։

557 քաղաքացիների 74%-ը հոգևորականությունն էր, որոնց՝

• 58-ը կարդինալներ էին, որոնք բնակվում են Հռոմում,
• 293 հոգևորական, ովքեր Պապական աթոռի դիվանագիտական առաքելության անդամներ են, բնակվում են այլ երկրներում, և կազմում են ընդհանուր քաղաքացիների թվի կեսից ավելին,
• 62 այլ հոգևորականներ, ովքեր աշխատում են բայց ոչ անպայման բնակվում Վատիկանում։

Շվեյցարական գվարդիայի 101 անդամները կազմում են ընդհանուր քաղաքացիների 18%-ը․ քաղաքում կան նաև օրենքը պահպանող ևս 55 մարդիկ, ովքեր ունեն Վատիկանի քաղաքացիություն^[66][67]։

2011 թվականի փետրվարի 22-ին Բենեդիկտոս XVI պապը հրապարակեց նոր օրենք Վատիկան քաղաքի քաղաքացիության, բնակության հաստատման և քաղաք մտնելու կարգի հետ^[68]։ Այդ նոր օրենքը բաղկացած էր 16 հոդվածներից, մինչդեռ հինն ուներ 33 հոդված^[67]։ Դրանով թարմացվում էր հին օրենքը՝ հաշվի առնելով 1929 թվականից հետո տեղի ունեցած իրադարձությունները։ Այդ իրադարձություններից են 1940 Վատիկանի քաղաքացիության տրամադրումը Պապական աթոռի դիվանագիտական ծառայության անդամներին^[69]։ Ստեղծվեց նաև մի նոր ճյուղ՝ Վատիկանի բնակիչներ, այսինքն մարդիկ, ովքեր բնակվում են Վատիկանում, բայց պարտադիր չէ, որ լինեն Վատիկանի քաղաքացիներ^[67]։

2011 թվականի մարտի 1-ին, Վատիկանում ապրող 800 անձանցից 220-ը քաղաքացիներ են։ Կան ընդհանուր 572 Վատիկանի քաղաքացիներ, որոնցից 352-ը բնակիչ չեն, հիմնականում դա նունցիաները և դիվանագիտական անձնակազմն է^[67]։

2013 թվականի դրությամբ մոտ 30 կին քաղաքացի կար։

Սուրբ Պետրոսի տաճարի գմբեթից բացվող տեսարանը, որտեղ երևում է Վատիկան քաղաքը բոլոր ուղղություններից։

Վատիկանը աշխարհում հայտնի արվեստի գործերի տունն է։ Սուրբ Պետրոսի տաճարը, որի հետագա ճարտարապետներն են եղել Բրամանտեն, Միքելանջելոն, Ջակոմո դելա Պորտան, Մադերնոն և Բերնինի, Վերածննդի ճարտարապետության հռչակավոր կոթող է։ Սիքստինյան կապելլան հայտնի է իր որմնանկարներով, որոնք ներառում են Պերուջինոյի, Դոմենիկո Գիրլանդայոի և Բոտիչելիի աշխատանքները, ինչպես նաև առաստաղը և Միքելանջելոյի Վերջին դատաստանը։ Վատիկանի ինտերիերը ձևավորողներն են Ռաֆայելը և Ֆրա Անջելիկոն։

Վատիկանի առաքելական գրադարանը և Վատիկանի թանգարանի հավաքածուները ունեն պատմական, գիտական և մշակութային մեծ կարևորություն։ 1984 թվականին Վատիկանը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից ներառվել է Համաշխարհային ժառանգության արժեքների ցուցակում․ այն միակն է, որը ներառված է ամբողջական պետության տեսքով։ Ավելին, այն միակն է, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից գրանցվել է որպես թանգարաններ պարունակող կենտրոն «Հատուկ պաշտպանության տակ գտնվող մշակութային ժառանգության միջազգային գրանցամատյանում» 1954 թվականի զինված հակամարտության ժամանակ մշակութային ժառանգության պաշտպանության Հաագայի կոնվենցիայի համաձայն։

• 
  Միքելանջելոյի Pietà-ն տաճարում, որը Վատիկանի ամենահայտնի արվեստի գործերից մեկն է։
• 
  Միքելանջելոյի որմնանկարը Սիքստինյան կապելլայի առաստաղին^[70]։
• 
  Մանրամասն զարդարված Սիքստինյան սրահը Վատիկանի գրադարանում։

Վատիկանն ունի քաղաքի ֆուտբոլի առաջնություն, որում ընդգրկված են 8 թիմեր, օրինակ, Շվեյցարական գվարդիայի ֆուտբոլային ակումբը և ոստիկանության և թանգարանների գվարդիայի թիմերը^[71]։

Տրանսպորտ

Վատիկանն ունի իր տարածքին համապատասխան զարգացած տրանսպորտային ցանց (քաղաքում շատ են հրապարակները և քայլուղիները)։ պետությունը, որն ունի 1.05 կմ (0.65 մղոն) երկարություն և 0.85 կմ (0.53 մղոն) լայնություն^[72], ունի փոքր տրանսպորտային համակարգ՝ առանց օդանավակայանի և մայրուղիների։ Վատիկանի միակ օդով ճանապարհորդելու տարբերակը քաղաքի ուղղաթռակայանն է։ Վատիկանը այն քիչ անկախ երկրներից է, որ չունի օդանավակայան, և օգտվում է Հռոմի օդանավակայանների ծառայություններից։ Այդ օդանավակայաններն են Լեոնարդո դա Վինչի-Ֆյումիչինո օդանավակայանը, ինչպես նաև Չամպինո օդանավակայանը^[73]։

Վատիկանն ունի երկաթուղագիծ, որը հիմնականում օգտագործվում է բեռնափոխադրման համար, որը Իտալիայի երկաթուղագծին միանում է Հռոմի Սուրբ Պետրոսի կայարանում 852 մետր երկարությամբ (932 յարդ) գծով, որի 300 մետրը (330 յարդ) գտնվում է Վատիկանի տարածքում^[73]։ Ջոն XXIII պապը առաջինն էր, ով շահագործեց երկաթգիծը. Ջոն Պոլ II պապը ավելի հազվադեպ էր այն օգտագործում^[73]։

Մետրոյի ամենամոտ կայանն է Օտտավիանո-Սան Պիետրո-Մուզեյի Վատիկանի-ն^[74]։

Հաղորդակցություն

Քաղաքը սպասարկվում է անկախ, ժամանակակից հեռախոսային ծառայություններ մատուցող համակարգի կողմից, որը կոչվում է Վատիկանի հեռախոսային ծառայություն^[75], ինչպես նաև փոստային համակարգի կողմից, որը սկսեց գործել 1929 թվականի փետրվարի 13-ից։ Օգոստոսի 1-ին պետությունը սկսեց թողարկել սեփական փոստային նամականիշները Վատիկան քաղաք-պետության ֆիլատելիստական և նումիզմատիկական գրասենյակի ղեկավարության ներքո^[76] : Ասում են, որ քաղաքի փոստային ծառայությունը աշխարհում լավագույններից է^[77], և ավելի արագ է, քան Հռոմինը։

Վատիկանը ունի նաև իր առանձին Ինտերնետ դոմենը (TLD), որը գրանցված է (.va). Լայնաշերտ ծառայությունները լայնորեն ապահովվում են Վատիկանի կողմից։ Վատիկանն ունի նաև ռադիոյի Միջազգային հեռահաղորդակցության միության կողմից տրամադրված ալիք, HV-ն, և սա երբեմն օգտագործվում է նաև սիրողական ռադիոօպերատորների կողմից։

Գուլիելմո Մարկոնիի կողմից կազմակերպված Վատիկանի ռադիոն հեռարձակվում է կարճ ալիքներով, միջին ալիքներով, FM հաճախականությամբ և Ինտերնետով^[78]։ Դրա հեռարձակման հիմնական ալեհավաքը տեղակայված է Իտալիայի տարածքում, ինչը գերազանցում է հեռարձակումների շրջակա միջավայրի պաշտպանության թույլատրելի աստիճանը։ Այդ պատճառով էլ Վատիկանի ռադիոյին դատարանի առջև կանգնեցրին։ Հեռուստատեսային ծառայությունները ապահովվում են մեկ այլ կառույցի՝ Վատիկանի հեռուստատեսային կենտրոնի կողմից^[79]։

L'Osservatore Romano-ն Պապական աթոռի կիսապաշտոնական բազմալեզու թերթն է։ Այն հրատարակվում է մասնավոր ընկերության կողմից հռոմեական կաթոլիկ հովիվների հսկողությամբ, սակայն տրամադրում է պաշտոնական տեղեկատվություն։ Այնուամենայնիվ, փաստաթղթերի պաշտոնական տեքստերը հրատարակվում են Acta Apostolicae Sedis-ում, որը Պապական աթոռի պաշտոնաթերթն է և ունի Վատիկան քաղաք-պետության փաստաթղթերի հավելված։

Վատիկանի ռադիոն, Վատիկանի հեռուստատեսային կենտրոնը և L'Osservatore Romano-ն ոչ թե Վատիկանի այլ Պապական աթոռի մարմիններ են, և որպես այդպիսին հանդիպում են հայրապետական տարեգրքի ցուցակներում՝ Պապական աթոռի հետ կապված ինստիտուտներ բաժնում, որը գտնվում է Պապական աթոռի արտասահմանում գտնվող դիվանագիտական ծառայության և Վատիկանում հավատարմագրված դիվանագիտական կորպուսներին վերաբերող բաժիններից առաջ, և որից հետո գալիս է Վատիկան քաղաք-պետության բաժինը։

Վերամշակում

2008 թվականին Վատիկանը սկսեց վերամշակման թափոնների «էկոլոգիական կղզին» և այդ նախաձեռնությունը շարունակվեց Ֆրանցիսկոսի պապի աթոռը զբաղեցնելու ողջ ժամանակահատվածում։

Հարուստ է ճարտարապետական հուշարձաններով՝ կերտված Վերածննդի խոշորագույն վարպետների մտահղացմամբ՝ Ռաֆայել Սանտի, Միքելանջելո, Բեռնինի։ Կենտրոնը Պապական պալատն է և Հռոմի Սուրբ Պետրոս տաճարը՝ կառուցված Սուրբ Պետրոս առաքյալի դամբարանի վրա։

Հանցագործությունը Վատիկանում հիմնականում դրսևորվում է պայուսակների հափշտակմամբ, գրպանահատությամբ և խանութների թալանով^[80]։ Գրպանահատները հիմնականում գողություն են անում Սուրբ Պետրոսի հրապարակի այն հատվածում, որտեղ զբոսնում են տուրիստները^[81]։ Եթե գողությունը կատարվում է Սուրբ Պետրոսի հրապարակում, հանցագործները ձերբակալվում և դատապարտվում են Իտալիայի օրենքներով, քանի որ այդ հատվածում պարեկություն են իրականացնում իտալացի ոստիկանները^[82]։

Լաթերանի պայմանագրի 22-րդ հոդվածով^[83], Իտալիան Պապական աթոռի պահանջով կարող է պատժել Վատիկանում հանցանք գործած անձանց և հենց ինքն էլ հանդես է գալիս այդ անձի դեմ մեղադրանքի առաջադրմամբ, եթե այդ մարդը ապաստան է գտել Իտալիայի տարածքում։ Եթե անձի կատարած գործողությունը և՛ Վատիկանում, և՛ Իտալիայում համարվում է հանցագործություն, և այն կատարվել է Իտալիայում, ապա Վատիկանում կամ պայմանագրով անձեռնմխելի համարվող տարածքներում ապաստան գտնելու դեպքում նրանց արտահանձնում են Իտալիայի իշխանություններին^[83][84]։

Վատիկանը չունի բանտեր․ այստեղ կան միայն նախնական կալանքի համար նախատեսված վայրեր^[85]։ Վատիկանում հանցանք գործած անձինք պատիժը կրում են Իտալիայի բանտերում, իսկ այդ ծախսերը իր վրա է վերցնում Վատիկանը^[86]։

• Վատիկանի Ռադիոն

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վատիկան» հոդվածին։