Տնտեսական ազատություն

Տնտեսական ազատության ինստիտուտներ

Ազատ շուկայի տեսակետի համաձայն՝ մասնավոր սեփականության իրավունքի ապահով համակարգը տնտեսական ազատության հիմնական մասն է։ Նման համակարգերը ներառում են երկու հիմնական իրավունք, մասնավորապես, գույքը վերահսկելու և օգուտ ստանալու իրավունք, կամավոր միջոցներով գույքը փոխանցելու իրավունք։ Այս իրավունքները մարդկանց տալիս են ինքնավարության և ինքնորոշման հնարավորություն՝ ըստ իրենց անձնական արժեքների և նպատակների^[11]։ Տնտեսագետ Միլթոն Ֆրիդմենը սեփականության իրավունքը համարում է մարդու իրավունքներից ամենագլխավորը^[12]։ Իրավապաշտպանված սեփականության իրավունքով մարդիկ ազատ են ընտրելու իրենց ունեցվածքի օգտագործումը, դրա վաստակը և փոխանցումը որևէ մեկին, այնքան ժամանակ, քանի դեռ նրանք դա անում են կամավոր հիմունքներով և չեն դիմում ուժի, կեղծիքի կամ գողության։ Նման պայմաններում մարդկանց մեծամասնությունը կարող է հասնել շատ ավելի մեծ անձնական ազատության և զարգացման, քան պետական հարկադրանքի ռեժիմի պայմաններում։ Գույքի նկատմամբ իրավունքների անվտանգ համակարգը նաև նվազեցնում է անորոշությունը և խրախուսում ներդրումները՝ ստեղծելով բարենպաստ պայմաններ տնտեսության հաջողակ լինելու համար^[13]։ Էմպիրիկ ապացույցները վկայում են, որ ուժեղ սեփականության իրավունք ունեցող երկրներն ունեն գրեթե երկու անգամ ավելի բարձր տնտեսական աճի տեմպեր, քան թույլ համակարգ ունեցող երկրները, և, որ մասնավոր սեփականության իրավունքի շուկայավարման համակարգը կարևոր պայման է ժողովրդավարության համար^[14]։ Ըստ Հերնանդո դե Սոտոյի, Երրորդ աշխարհի երկրներում աղքատության մեծ մասը պայմանավորված է արևմտյան օրենքների համակարգերի բացակայությամբ, ինչպես նաև լավ սահմանված և համընդհանուր ճանաչված սեփականության իրավունքներով։ Դե Սոտոն պնդում է, որ իրավական խոչընդոտների պատճառով այդ երկրներում աղքատ մարդիկ չեն կարող օգտագործել իրենց ակտիվները ավելի մեծ հարստություն ունենալու համար^[15]։ Մասնավոր սեփականությունը կասկածի տակ առնող մտածողներից մեկը Պիեռ Ժոզեֆ Պրուդոն էր, սոցիալիստ և անարխիստ, ով պնդում էր, որ այդ ունեցվածքը ինչպես գողությունը այնպես էլ ազատությունն է^[16]։

Պայմանագրի ազատությունը իրավունք ունեն ընտրել պայմանագրային կողմերը և առևտուր անել անհրաժեշտ ցանկացած պայմաններով։ Պայմանագրերը անհատներին թույլ են տալիս ստեղծել իրենց իրավական կանոնները` հարմարեցված իրենց յուրօրինակ իրավիճակներին^[17]։ Այնուամենայնիվ, ոչ բոլոր պայմանագրերը պետք է վերահսկվեն պետության կողմից։ Օրինակ, Միացյալ Նահանգներում կա մեծ թվով երրորդ կողմի արբիտրաժային տրիբունալներ, որոնք լուծում են վեճերը մասնավոր առևտրային օրենսդրության համաձայն^[18]։ «Պայմանագրի ազատություն» հասկացությունը  առաջին անգամ օգտագործվել է  1875 թվականին^[19]։

Պայմանագրերի ազատություն տերմինը դարձավ ամենաուժեղ արտահայտություններից մեկը ԱՄՆ-ի Գերագույն դատարանի` Լոխներն ընդդեմ Նյու Յորքի դատական գործի ժամանակ, որը խախտեց հանցագործների աշխատանքային ժամերի օրինական սահմանափակումները^[20]։

Պայմանագրի ազատության դասական հայացքների քննադատները պնդում են, որ այդ ազատությունը պատրանք է, երբ կողմերի գործարքի իրավասությունը խիստ անհավասար է, առավել ևս գործատուների և աշխատողների միջև պայմանագրերի առկայության դեպքում։ Աշխատանքային ժամի սահմանափակումների դեպքում, աշխատողները կարող են օգտվել իրավական պաշտպանությունից, ինչը խանգարում է այն անձանց, ովքեր համաձայնություն են տալիս ավելի երկար աշխատանքային ժամերով աշխատանքային պայմանագրերին։ 1937 թվականին տապալելով Լոխներին Գերագույն դատարանը West Coast Hotel Co. v. Parrish-ի որոշմամբ ճանաչեց այն փաստը, որը հաստատել է շատ պետությունների օրենսդիրների փորձը, որ այդ հաստատությունների սեփականատերերը և նրանց գործավարները հավասարության չեն ենթարկվում։ Նախկինում, նրանք ցանկանում էին որքան հնարավոր է շատ աշխատուժ ստանալ իրենց աշխատակիցներից, մինչդեռ վերջիններս հաճախ պայմանավորված են ազատվելու վախից՝ համապատասխանելու այն կանոնակարգերին, որոնց արդարացի կիրառմամբ իրենց վճիռը վնասակար է նրանց առողջության կամ ուժի համար։ Այլ կերպ ասած, սեփականատերերը սահմանում են կանոնները, իսկ բանվորները գործնականում կաշկանդված են ենթարկվում դրանց։ Նման դեպքերում ինքնավստահությունը հաճախ անապահով ուղեցույց է, և օրենսդիր մարմինը կարող է պատշաճ կերպով իր լիազորությունների սահմաններում լուծել խնդիրը^[21]։

Այդ պահից ի վեր ԱՄՆ-ի դատարանները մերժեցին պայմանագրերի ազատության վերաբերյալ Լոխների տեսակետը^[22]։

Ազատ շուկայի որոշ փաստաբաններ պնդում են, որ քաղաքական և քաղաքացիական ազատությունները միաժամանակ ընդլայնվել են շուկայի վրա հիմնված տնտեսությունների հետ և ներկայացնում են էմպիրիկ ապացույցներ՝ սատարելու այն պնդմանը, որ տնտեսական և քաղաքական ազատությունները կապված են^[23][24]։

Կապիտալիզմի և ազատության մեջ (1962) Ֆրիդմենը հետագայում զարգացրեց Ֆրեդրիխ Հայեկի փաստարկը, որ տնտեսական ազատությունը, չնայած ինքնին լիակատար ազատության չափազանց կարևոր բաղադրիչ է, սակայն անհրաժեշտ պայման է քաղաքական ազատության համար։ Նա մեկնաբանեց, որ տնտեսական գործունեության կենտրոնացված վերահսկողությունը միշտ ուղեկցվում է քաղաքական բռնաճնշումներով։ Նրա կարծիքով՝ ազատ շուկայական տնտեսության մեջ բոլոր գործարքների կամավոր բնույթը և դրա թույլ տված լայն բազմազանությունը հիմնարար սպառնալիքներ են բռնաճնշող քաղաքական առաջնորդների համար և մեծապես նվազեցնում են հարկադրանքի իրավունքը։ Տնտեսական գործունեության կենտրոնացված վերահսկողությունը վերացնելով՝ տնտեսական հզորությունը առանձնացված է քաղաքական ուժից, և մեկը կարող է ծառայել որպես հակակշիռ մյուսի համար։ Ֆրիդմենը գտնում է, որ մրցակցային կապիտալիզմը հատկապես կարևոր է փոքրամասնությունների համար, քանի որ անձնական շուկայի ուժերը մարդկանց պաշտպանում են խտրականությունից՝ իրենց տնտեսական գործունեության մեջ^[25]։

Ավստրիական դպրոցի տնտեսագետ Լյուդվիգ ֆոն Միզեսը պնդում է, որ տնտեսական և քաղաքական ազատությունը փոխադարձ կախվածության մեջ են՝ պատահական չէ, որ կապիտալիզմի դարաշրջանը դարձել է նաև ժողովրդի կողմից կառավարման դարաշրջան^[26]։ Հայեկը պնդում է, որ «Տնտեսական վերահսկողությունը սոսկ մարդու կյանքի մի հատվածի վերահսկողություն չէ, որը կարող է առանձնացվել մնացածից, դա միջոցների վերահսկումն է մեր բոլոր նպատակների համար»^[27]։ Հայեկը քննադատում էր սոցիալիստական քաղաքականությունը, որը կարող էր հանգեցնել տոտալիտարիզմի^[28]։

Գորդոն Տուլլոկը պնդում է, որ «Ֆրեդրիխ Հայեկի փաստարկը» 20-րդ դարի տոտալիտար կառավարությունների վերջին կանխատեսումն էր։ Նա օգտագործում է Շվեդիայի օրինակը, որում այդ ժամանակվա կառավարությունը վերահսկում էր համախառն ազգային արտադրանքի 63%-ը։ Կառավարության կայուն առաջխաղացումը այնպիսի տեղերում, ինչպիսն օրինակ Շվեդիան է, չեն հանգեցրել տնտեսական ազատությունների կորստի»։ Քննադատելով Հայեկին՝ Տուլլոկը դեռ բարձր է գնահատում տնտեսական ազատության դասական լիբերալ հասկացությունը՝ ասելով.

«Քաղաքական և տնտեսական ազատության փաստարկները ուժեղ են։ Այսինքն պետք չէ, որ մի շարք փաստարկներ կախված լինեն մեկը մյուսից»^[29]։

Ամարտյա Սենը և այլ տնտեսագետներ համարում են, որ տնտեսական ազատությունը չափվում է ֆիզիկական անձանց համար մատչելի տնտեսական ընտրության փաթեթի առումով։ Տնտեսական ազատությունն ավելի մեծ է, երբ անհատներն ունեն ավելի շատ տնտեսական ընտրություններ, և երբ տեխնիկական իմաստով ընդլայնվում է անհատների ընտրությունը։

Դրական և բացասական ազատություն

Տնտեսական ազատության այլընտրանքային հայացքների միջև եղած տարբերությունները արտահայտվել են Եսայիա Բեռլինի՝ դրական և բացասական ազատության տարբերակման առումով։ Դասական լիբերալները կողմ են կենտրոնանալ բացասական ազատություններին, ինչպես Բեռլինը։ Ի հակադրություն դրա, Ամարտյա Սենը պնդում է, որ ազատությունը հասկանում է նպատակներ հետապնդելու կարողություններին^[30]։ Ազատությունը դրական իմաստով փորձարկելու փորձերից մեկը Գուդինի, Ռայսի, Պարպոյի և Էրիկսոնի կողմից հայեցողական ժամանակի չափումն է, որը գնահատականն է այն բանի, թե որքա՞ն ժամանակ ունեն մարդիկ իրենց տրամադրության տակ, որի ընթացքում նրանք ազատ են ընտրելու այն գործողությունները, որոնցում նրանք մասնակցում են՝ հաշվի առնելով անհրաժեշտ ժամանակը^[31]։ Իր գրքում՝ «Կապիտալիզմ և ազատություն»^[32], Միլթոն Ֆրիդմենը բացատրում է, որ ազատության պահպանումը պատճառ է սահմանափակ և ապակենտրոնացված կառավարությունների համար։ Այն հասարակության մեջ ստեղծում է դրական ազատություն, որը անհատին տալիս է ազատություն ընտրելու իրավունք։

Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտը իր չորս աշխատությունների մեջ ներառեց ցանկության ազատությունը։ Ռուզվելտը հայտարարեց, որ ցանկության ազատությունը «թարգմանվում է համաշխարհային տերմիններով, որ նշանակում է տնտեսական հասկացողություններ, որոնք ապահովում են յուրաքանչյուր ազգի առողջ և խաղաղ կյանքը իր բնակիչների համար՝ ամբողջ աշխարհում»։ Ստեղծվեցին արհմիությունների կազմակերպման ազատությունը, ինչպես նաև կառավարության միջամտության և վերաբաշխիչ հարկման քաղաքականության լայն շրջանակ, որոնք ուղղված են ցանկությունից ազատվելու խթանմանը, ստեղծեցին միջազգային տնտեսական հաստատություններ, ինչպիսիք են Համաշխարհային բանկը և Արժույթի միջազգային հիմնադրամը։

Հերբերտ Հուվերը տնտեսական ազատությունը համարեց որպես հինգերորդ ազատություն, որն ապահովում է Ռուզվելտի չորս ազատությունների գոյատևումը։ Նա տնտեսական ազատությունը նկարագրեց որպես ազատություն «տղամարդկանց ընտրելու իրենց կանչը, գույք կուտակել իրենց երեխաների և ծերության պաշտպանության համար, ինչպես նաև ձեռնարկատիրական ազատություն, որը չի վնասում ուրիշներին»^[33]։

Ֆիլադելֆիայի հռչակագրում (ամրագրված է Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության սահմանադրությամբ^[34]) ասվում է, որ «բոլոր մարդիկ, անկախ ռասայից, ազգից կամ սեռից, իրավունք ունեն ապահովելու ինչպես նյութական բարեկեցությունը, այնպես էլ հոգևոր զարգացումը՝ ցանկացած պայմաններում, ազատություն և արժանապատվություն, տնտեսական անվտանգություն ու հավասար հնարավորությունների պայմաններ»։ ԱՄԿ-ն նաև նշում է, որ «Աշխատողների և գործատուների` իրենց իսկ ընտրության կազմակերպություններին միանալու իրավունքը ազատ է և բաց, կազմում է հասարակության անբաժանելի մասը»^[35]։

Տնտեսական ազատության սոցիալիստական տեսակետը ազատությունը պատկերացնում է որպես կոնկրետ իրավիճակ` ի տարբերություն վերացական կամ բարոյական հայեցակարգի։ Ազատության այս տեսակետը սերտորեն կապված է մարդու ստեղծագործական սոցիալիստական տեսակետի հետ և ստեղծագործական ազատությանը վերագրվող կարևորության հետ^[36]։ Սոցիալիստները ստեղծագործությունը դիտում են որպես մարդկային բնույթի էական ասպեկտ՝ դրանով իսկ սահմանելով ազատությունը որպես իրավիճակ կամ գոյություն ունեցող պետություն, որտեղ անհատները ի վիճակի են արտահայտել իրենց ստեղծագործությունները՝ ինչպես նյութական սակավության, այնպես էլ հարկադիր սոցիալական հաստատությունների սահմանափակումներից անկախ^[37]։

Տնտեսական մրցունակությունը չափելու ձևերից մեկն այն է, որ համեմատում են տնտեսական ազատության աստիճանը։ Ընդհանուր առմամբ, տնտեսական ավելի բարձր ազատություններ ունեցող երկրները մեկ շնչի հաշվով ունեն ավելի բարձր համախառն ներքին արտադրանք, ինչպես նաև ավելի լավ առողջապահություն, կրթության որակ, շրջակա միջավայրի պաշտպանություն և եկամուտների հավասարություն։ Բարձրացման բարգավաճման այս միտումները հաստատվում են նույնիսկ այն դեպքում, երբ մենք համեմատում ենք այդ ցուցանիշները այլ երկրների տարածքներում։ Այնուամենայնիվ, չնայած այս առավելություններին, հասարակությունները պետք է տեղյակ լինեն, որ տնտեսական ազատության աճով նրանք ստիպված պետք է դիմակայեն աճող անհավասարության փուլին, ինչը, հիմնականում, վերաբաշխման նվազման, ինչպես նաև տնտեսական ազատականացման այլ բացասական հետևանքների արդյունք է։ Այսինքն՝ տեղական ձեռնարկությունների բիզնեսից դուրս, մրցակցող ըմկերությունները վերցնելը, օտարերկրյա ընկերությունների շահերի բախումը, կախվածությունը արտաքին կապիտալից, աշխատանքի վատթարացումը, շրջակա միջավայրի համար վնասակար արտադրությունը, սպառողների համար ոչ բարենպաստ առևտրային պրակտիկայի ներդրումը, ինչպես նաև ազգային մշակույթի վտանգելը։ Այնուամենայնիվ, տնտեսական ազատության այս բացասական հետևանքները հակված են երևալ ավելի կարճ ժամանակահատվածում, և եթե երկրները օգտագործում են տնտեսական ազատության հնարավորությունները ավելի գլոբալացված տնտեսության մեջ ճիշտ ձևով, ապա հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ նրանց սոցիալ-տնտեսական պայմանները զգալիորեն ավելի կլավանան, քան  տնտեսական ազատությունը^[38]։

• Cebula, R., & Clark, J. (2014). Impact of Economic Freedom, Regulatory Quality, and Taxation on the Per Capita Real Income: An Analysis for OECD Nations and Non-G8 OECD Nations, MPRA Paper 56605, University Library of Munich, Germany.
• Cebula, R. (2013). Effects of Economic Freedom, Regulatory Quality, and Taxation on Real Income, MPRA Paper 55421, University Library of Munich, Germany.
• Friedrich Hayek, The Constitution of Liberty
• Friedrich Hayek, The Road to Serfdom
• Milton Friedman, Capitalism and Freedom
• Amartya Sen, Development as Freedom
• Li, Kui-Wai (2012). Economic Freedom: Lessons of Hong Kong. Hackensack, New Jersey: World Scientific. էջ 804. doi:10.1142/8286. ISBN 978-981-4368-85-8.

• John Miller, "Free, Free at Last" in Dollars & Sense magazine
• The Protection Of Economic Rights & Freedoms