Viðtengingarháttur

 

Wikiorðabókin er með skilgreiningu á orðinu

Viðtengingarháttur

Orðið viðtengingarháttur er samsett af nafnorðunum viðtenging og háttur þar sem viðtenging er dregið af sögninni að tengja við — og er þetta bein þýðing á latneska heitinu modus conjunctivus þar sem viðtengingarhátturinn er mikið notaður þegar aukasetningar tengjast aðalsetningum:^[1][4]

• Ég kæmi ef ég gæti.
• Mamma færi í veisluna ef hún treysti sér.

Viðtengingarháttur er einn af þremur persónuháttum í íslensku^[1] og lætur í ljós ósk, vafa, skoðun, eitthvað skilyrðisbundið eða óraunverulegt.^[1] Viðtengingarhátturinn er algengari í aukasetningum en aðalsetningum í íslensku.^[1][5] Viðtengingarháttur í íslensku er kominn frá viðtengingarhætti og óskhætti í frumindóevrópsku (FIE).^[2]

Viðtengingarháttur nútíðar eða óskháttur er notaður til að lýsa skipun, hvatningu eða ósk:^[6][7]

• Hún vonar að þú njótir sýningarinnar.
• Við eigum enga mjólk, nema þú farir út í búð.^[1]
• Spyrðu Jökul hvort hundarnir komi líka með.^[8]

og viðtengingarháttur þátíðar til að gefa til kynna möguleika, óvissu eða sagður í kurteisisskyni.^[6][7] Tiltölulega fáar sagnir er hægt að nota í viðtengingarhætti þátíðar í kurteisisskyni en algengustu sagnirnar sem nota má á þann máta eru vilja, mega, þykja, þurfa, eiga, geta, skulu og munu:^[6]

• Gætirðu sagt mér hvar Hallgrímskirkja er?
• Mætti ég spyrja herrann að nafni?
• Það er alkunna að þau eru eigi skólagengin en skyldu þau vera kunnug heimspeki?
• Þyrftirðu hjálp, ungi piltur?

Viðtengingarháttur er til í persónum, tölum, tíðum og myndum. Sem dæmi má taka sögnina að njóta eftir persónum í nútíð og þátíð:

Viðtengingingarhátt má alltaf finna með að setja þótt eða þó að og persónufornafn (ég, þú, hann, þau) fyrir framan sögnina. Viðtengingarháttur og framsöguháttur eru oft eins að forminu til í 1. og 2. persónu fleirtölu í nútíð og allri þátíð veikra sagna sem enda á -aði (við köllum í viðtengingarhætti fyrstu persónu fleirtölu nútíð en er eins í forsetningarhætti fyrstu persónu fleirtölu þátíð). Oft má þekkja hættina í sundur á merkingunni en einnig má setja í stað vafasagnarinnar einhverja sögn sem ekki er eins í báðum háttum, til dæmis sögnina að fara:

Viðtengingarháttur er algengur í aukasetningum og óbeinni ræðu.

Viðtengingarháttur í aðalsetningum

Merkingarmunur framsöguháttar og viðtengingarháttar kemur skýrast fram í aðalsetningum.^[9]

Dæmi

• Gæti ég fengið meira? (ósk)
• Það væri gaman ef þið kæmuð með í ferðina. (eitthvað hugsanlegt)
• Væri ég ekki svona latur, færi ég út í búð. (eitthvað hugsanlegt)
• Ég held ég gangi heim. (óvissa)
• Ég gengi heim ef ég væri ekki svona sárfættur. (skilyrði)
• Ég spurði hvort hann kæmi fljótlega aftur. (skilyrði)

Áhyggjur varðandi viðtengingarháttinn

Gísli Jónsson íslenskufræðingur, sem skrifaði pistla um íslenskt mál í Morgunblaðinu um árabil, segir í þætti 982:

„Viðtengingarháttur hefur ekki átt sjö dagana sæla í máli margra grannþjóða okkar. Svo er komið, að varla er þar eftir nema tangur eða tetur. Þetta er óbætanlegt tjón fyrir fegurð og fjölbreytileika tungumálsins. Allt, sem er í útlöndum, kemur til okkar, og umsjónarmaður hefur stundum skrifað um þá hættu sem steðjar að viðtengingarhættinum okkar. [..] Hugarleti veldur mörgum málspjöllum, og lathuga menn forðast vanda með því að hafa sem flestar sagnir í framsöguhætti. Tómas Sæmundsson trúði því, að menn töluðu rétt, ef þeir hugsuðu rétt.“

Hann bætir svo við og útskýrir viðtengingarháttinn:

„Viðtengingarháttur er notaður til þess að tákna það sem er óvíst og skilyrðisbundið, ósk eða bæn. Dæmi: Hann vissi ekki hvort hann kæmi. Ég færi, ef ég gæti. Gangi þér vel. Fari hann og veri. Sértu í sæmd og æru. Málið flækist nokkuð af því, að ekki er sama hvort umsögn skilyrðissetningar er í þátíð eða nútíð. Í nútíðinni notum við framsöguhátt. Dæmi: Ég veit ekki hvort hann kemur á morgun. Ég hitti hann, ef hann er heima. Nokkrum hættir við að segja: ef hann ?sé.“

„Svokallaðar viðurkenningarsetningar eru tengdar með þó að og þótt (enda þótt). Í slíkum setningum er umsögnin í viðtengingarhætti, og þess vegna nota margir þá aðferð til að þekkja eða finna háttinn, að búa sér til setningar sem hefjast á viðurkenningartengingum. Dæmi: Þótt ég fari, gerist ekki neitt.“^[10]

Hildur Ýr Ísberg hefur rannsakað breytingar viðtengingarháttarins á milli kynslóða sem hluta af B.A.-verkefni við Háskóla Íslands og segir að ungt fólk noti viðtengingarháttinn mun minna en eldri kynslóðir. Unga fólkið noti framsöguhátt nútíðar í stað viðtengingarháttar þátíðar og þá sérstaklega varðandi sterkar óreglulegar sagnir.^[11]

• Hildur Ýr Ísberg (2011), Viðtengingarháttur: Lifandi eða dauður? Rannsókn á notkun viðtengingarháttar í íslensku nútímamáli.
• Hulda Óladóttir (2011), Notkun viðtengingarháttar í nútímaíslensku
• Kristján Árnason (1980), Íslensk málfræði, seinni hluti.
• Árni Böðvarsson (1985), Íslensk orðabók (2. útgáfa).

• Umfjöllun um viðtengingarháttinn á Málfræðivef Eyþórs.