Þýska
Þýska (þýska: Deutsch; ⓘ) er vesturgermanskt tungumál, sem talað er og ritað aðallega í Þýskalandi, Austurríki, Sviss og Liechtenstein. Þýska er auk þess annað opinbert tungumál í Belgíu og Lúxemborg, og ítalska héraðinu Suður-Týról, og hefur stöðu viðurkenndrar þjóðtungu í Namibíu. Þýska er töluð víða í Evrópu, eins og í franska héraðinu Elsass, tékkneska héraðinu Norður-Bæheimi, pólska héraðinu Efri-Slésíu, og staðbundið í Slóvakíu og Ungverjalandi.
| Þýska Deutsch | ||
|---|---|---|
| Málsvæði | Þýskalandi, Sviss, Austurríki auk 38 annarra landa | |
| Heimshluti | Evrópa | |
| Fjöldi málhafa | 120 milljónir | |
| Sæti | 10 | |
| Ætt | Indóevrópskt Germanskt | |
| Opinber staða | ||
| Opinbert tungumál | Þýskalandi, Liechtenstein, Austurríki, Belgíu, Sviss, Ítalía (í Suður-Týról) og Lúxemborg | |
| Tungumálakóðar | ||
| ISO 639-1 | de | |
| ISO 639-2 | ger og deu | |
| ISO 639-3 | deu | |
| SIL | GER | |
| ATH: Þessi grein gæti innihaldið hljóðfræðitákn úr alþjóðlega hljóðstafrófinu í Unicode. | ||
Þýska tilheyrir germönskum málum. Germönsk mál flokkast síðan til indó-evrópskrar málaættar og eru fjarskyld málum eins og til dæmis sanskrít. Hún er skyldust öðrum vesturgermönskum málum, eins og afríkönsku, hollensku, ensku, frísneskum málum, lágþýsku, lúxemborgísku, skosku og jiddísku. Hún deilir auk þess orðaforða með norðurgermönskum málum, eins og dönsku, norsku og sænsku. Nútímamálið þýska þróaðist út frá háþýsku, sem aftur hafði þróast frá frumgermönsku á ármiðöldum. Þýska er annað mest talaða germanska málið, á eftir ensku, bæði sem fyrsta mál og annað mál.
Þýska er stærsta móðurmálið innan Evrópusambandsins og er víða kennd sem erlent mál, sérstaklega í Evrópu (þar sem hún er í þriðja sæti á eftir ensku og frönsku) og Bandaríkjunum. Til eru þrjár opinberar útgáfur þýsku í Þýskalandi, Austurríki og Sviss, en stöðluð þýska er stundum kölluð háþýska. Til er mikill fjöldi þýskra mállýska. Frá 2004 hafa þjóðhöfðingjar þýskumælandi landa fundað árlega. Þýska réttritunarráðið er alþjóðlegt ráð sem gefur út reglur um þýska stafsetningu.
Einkenni
Þýska er nokkuð lík íslensku hvað varðar málfræði, m.a. varðandi beygingar á fallorðum. Nafnorðin sjálf hafa oftast sömu beygingarmynd í eintölu, ákvæðisorðin sem stýra fallinu breytast hins vegar. Undantekningar frá þessu eru eignarfallsmyndir karlkyns og hvorugkyns nafnorða, veik og óreglulega beygð nafnorð auk karlkynsorða af erlendum uppruna. Nafnorðin hljóðverpast sum hver í fleirtölu eða bæta við sig endingu. Ólíkt flestum skyldum málum eru öll nafnorð og ávarpsfornöfn rituð með stórum staf og þérun er algeng. Í þýska stafrófinu er bókstafurinn ß („das Eszett“) sem ekki er að finna í öðrum germönskum málum. Setningarfræði í þýsku er ólík þeirri íslensku að því leyti að aðalsagnir sem fylgja hjálparsögnum standa aftast í setningum. Eins standa sagnorð í aukasetningum aftast.
Stafróf
Þýska stafrófið hefur 30 bókstafi.
| A a | Ä ä | B b | ß | C c | D d | E e |
| F f | G g | H h | I i | J j | K k | L l |
| M m | N n | O o | Ö ö | P p | Q q | R r |
| S s | T t | U u | Ü ü | V v | W w | X x |
| Y y | Z z |
Málfræði
Ákveðinn greinir
| eintala | fleirtala | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| kk. | kvk. | hv. | ft. | |||
| nefnifall | der | die | das | die | ||
| þolfall | den | die | das | die | ||
| þágufall | dem | der | dem | den | ||
| eignarfall | des | der | des | der | ||
Óákveðinn greinir, líkt og í ensku aðeins notaður í eintölu
| eintala | |||
|---|---|---|---|
| kk. | kvk. | hv. | |
| nefnifall | ein | eine | ein |
| þolfall | einen | eine | ein |
| þágufall | einem | einer | einem |
| eignarfall | eines | einer | eines |
Spurnarfornöfn
kk. & kvk. eins, aðeins ein fleirtölumynd -wer
| eintala | |||
|---|---|---|---|
| kk. & kvk. | hv. | ||
| nefnifall | wer | was | |
| þolfall | wen | was | |
| þágufall | wem | - | |
| eignarfall | wessen | wessen | |
Persónufornöfn
1. persóna
| 1p.et. | 1p.flt. | |
|---|---|---|
| nefnifall | ich | wir |
| þolfall | mich | uns |
| þágufall | mir | uns |
| eignarfall | meiner | unser |
2. persóna
| 2p.et. | 2p.flt. | |
|---|---|---|
| nefnifall | du | ihr |
| þolfall | dich | euch |
| þágufall | dir | euch |
| eignarfall | deiner | euer |
3. persóna, þérun er 3.p.ft. með stórum staf
| 3p.et.kk. | 3p.et.kvk. | 3p.et.hk. | 3p.flt. | |
|---|---|---|---|---|
| nefnifall | er | sie | es | sie |
| þolfall | ihn | sie | es | sie |
| þágufall | ihm | ihr | ihm | ihnen |
| eignarfall | seiner | ihrer | seiner | ihrer |
BEYGING NAFNORÐA
Nafnorðum í þýsku er skipt í 6 flokka eftir beygingu. Kvenkyns nafnorð eru eins í öllum föllum eintölu.Í fyrsta flokki enda kvenkyns nafnorð á -en í fleirtölu og karlkyns og hvorugkynsnafnorð enda -en og -n í eignarfalli eintölu en karlkyns og hvorugkyns nafnorð enda annars á -s í eignarfalli eintölu í öllum hinum 5 flokkunum. drengur frú og nál
| eintala | |||
|---|---|---|---|
| kk. | kvk. | hv. | |
| nefnifall | der Junge | die Frau | die Nadel |
| þolfall | den Jungen | die Frau | die Nadel |
| þágufall | dem Jungen | der Frau | der Nadel |
| eignarfall | des Jungen | der Frau | der Nadel |
| fleirtala | |||
| kk. | kvk. | hv. | |
| nefnifall | die Jungen | die Frauen | die Nadeln |
| þolfall | die Jungen | die Frauen | die Nadeln |
| þágufall | den Jungen | den Frauen | den Nadeln |
| eignarfall | der Jungen | der Frauen | der Nadeln |
| Orðflokkur | Dæmi | Hlutverk |
| Nafnorð | Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er hat Samen für den Vogel. | Að tilgreina einstaka hluti, eða flokka hluta, jafnt raunverulega sem ímyndaða. |
| Sagnorð | Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er hat Samen für den Vogel. | Að gefa til kynna aðgerð eða atburð. |
| Lýsingarorð | Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er hat Samen für den Vogel. | Að lýsa einhverjum hlut nánar. Oftast notað með nafnorði. |
| Fornöfn | Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er hat Samen für den Vogel. | Gefa til kynna með almennum hætti um hvern eða hvað setningin á við. |
| Greinir | Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er hat Samen für den Vogel. | Að gera nafnorð ákveðin (ákveðinn greinir) eða óákveðin (óákveðinn greinir). Greinir getur verið viðskeyttur eða settur fyrir framan nafnorð sem sér orð. |
| Töluorð | Siebzehn große Vögel springen zu den drei wichtigen Männern, die in dem Garten stehen. Sie erhielten zwei Säcke Samen für die Vögel. | Gefa til kynna fjölda eða magn. |
| Smáorð í þýsku | ||
| Forsetningar | Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er hat Samen für den Vogel. | Hafa áhrif á merkingu fallorðs í setningu. |
| Atviksorð | ||
| Nafnháttarmerki | Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er denkt, dass es sehr nett ist zu geben. | Nafnháttarmerkið er orðið „zu“ á undan sagnorði í nafnhætti. Sögn í nafnhætti er án tíðar og endar oftast á „e“. |
| Samtengingar | Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er denkt, dass es sehr nett ist zu geben. | Tengir saman einstök orð eða setningar til að mynda málsgrein. Skiptist í aðaltengingar og aukatengingar. |
| Upphrópanir | ||
Ath: Þetta þarfnast yfirferðar.
Frekari fróðleikur
- George O. Curme, A Grammar of the German Language, New York 1922.
- Fausto Cercignani, The Consonants of German: Synchrony and Diachrony, Milan 1979, ISBN 88-205-0185-6.
- W. B. Lockwood, German Today: The Advanced Learner's Guide, Oxford 1987, ISBN 0-19-815850-5.
- Anthony Fox, The Structure of German, Oxford 2005, ISBN 0-19-927399-5.
- Wolfgang Krischke, Was heißt hier Deutsch? – Kleine Geschichte der deutschen Sprache, München 2009, ISBN 978-3-406-59243-0.
- Peter von Polenz, Geschichte der deutschen Sprache, Berlin 2009, ISBN 978-3-11-017507-3.
- Ruth H. Sanders. German: Biography of a Language, Oxford 2010.
