კავკასიური რასა
კავკასიური რასა (კავკასოიდური[1], ანუ ევროპეიდული) — ტაქსონომიური ტერმინი რომელიც გამოიყენებოდა და დღესაც გამოიყენება ევროპის, ჩრდილოეთი აფრიკის, სომალის ნახევარკუნძულის, დასავლეთ, ცენტრალური და სამხრეთ აზიის მაცხოვრებელთა ტიპოლოგიური გაერთიანების აღსანიშნავად. ცნება იხმარებოდა ფიზიკური ანთროპოლოგიის დარგში ამ რეგიონების ხალხების ფიზიკურ ნიშანთვისებათა აღსაწერად. მსაგვსი ტერმინი პირველად შემოღებულ იქნა ადრეულ რასოლოგიაში და ანთროპომეტრიაში, კაცობრიობის სამ ძირითად რასათაგან (კავკასოიდური, მონღოლოიდური, ნეგროიდული) ერთ-ერთის აღსანიშნავად[2]. თუმცაღა მისი კანონიერება და დასაბუთებულობა დღესაც დავის საგანია ანთროპოლოგისტებს შორის.
ცნების წარმოშობა
ტერმინი „კავკასიური რასა“ პირველად იხმარა გერმანელმა ფილოსოფოსმა კრისტოფერ მეინერსმა თავის წიგნში სახელწოდებით „კაცობრიობის ისტორიის კონტურები“, რომელიც გამოსცა 1785 წელს. მეინერსის ტერმინი განავრცო და გაავრცელა იოჰან ფრიდრიხ ბლუმენბახმა, გერმანელმა პროფესორმა მედიცინის დარგში და ბრიტანეთის სამეფო საზოგადოების წევრმა, რომელიც ითვლება ანთროპოლოგიის სამეცნიერო დისციპლინის ფუძემდებლად.[3]
მეინერსის ნაშრომი მალევე გავრცელდა იმ დროის გერმანიის ინტელექტუალურ წრეებში. მეინერსმა წამოაყენა იდეა რომ კაცობრიობა იყოფოდა ორ რასად (Rassen): კავკასიელები და მონღოლები. ის თვლიდა რომ კავკასიელები გამოიყურებოდნენ უკეთესად ვიდრე მონღოლები და ამის მნიშვნელოვანი მიზეზი ღია ფერის კანი იყო; ასევე მიიჩნევდა რომ კავკასიელები იყვნენ უფრო მგრძნობიარენი და სათნონი ვიდრე მონღოლები.
მეცნიერმა სახელწოდება „კავკასიური“ აიღო ამიერკავკასიის რეგიონის და ზოგადად კავკასიის სახელიდან, ვინაიდან იგი მიიჩნევდა რომ აქ მცხოვრები ხალხი წამროადგენდა ევროპეიდული ჯგუფის არქეტიპს.
მეინერსის თავდაპირველი კლასიფიკაცია ნაკლებად ეფუძნებოდა მეცნიერულ კრიტერიუმებს. მეტი მეცნიერული სანდოობა და შესაბამისად მსმენელთა მეტი აუდიტორიაც ამ კლასიფიკაციას მოუტანა ბლუმენბახმა, რომელმაც იგი ახალ თვისობრივ მეთოდზე, კეფალომეტრიაზე დააფუძნა. ბლუმენბახმა არ მიუთითა მეინერსის წვლილი ამ კვლევაში და აცხადებდა, რომ იგი თვითონ განავითარა. მიუხედავად ამისა, ტაქსონომის მისეული ახსნა ცხადად მიუთითებს მეინერსის ესთეტიკური შეხედულებების კვალზე:
- „კავკასიური სახეობა — ადამიანთა ამ სახეობის სახელწოდება მე ავიღე კავკასიის მთების სახელიდან ორი მიზეზის გამო. იმიტომ რომ მისი სამეზობლო ტერიტორია, განსაკუთრებით ქედის სამხრეთი ფერდობი აწარმოებს კაცთა მოდგმის ყველაზე ლამაზ რასას, ვგულისხმობ ქართველებს; და იმიტომ რომ ყველა ფიზიოლოგიურ მიზეზებს, მივყავართ იქამდე, რომ თუკი სადმე ჩვენ უნდა განვათავსოთ კაცობრიობის ავტოქტონების (თავდაპირველი წევრების) საცხოვრებელი, ყველაზე დიდი ალბათობით ეს უნდა მოხდეს აქ.“[4]
ფიზიკური ანთროპოლოგია
პეტრუს კამპერის სახის კუთხის თეორიის ნახაზების მიხედვით ბლუმენბახმა და ანთროპოლოგისტმა ჟორჟ კიუვიემ მოახდინეს რასების კლასიფიკაცია. მათ გამოიყენეს თავიანთი თავის ქალების კოლექციის ნიმუშების ნიშანთვისებები და ანთროპომეტრული საზომები. კავკასიური რასის წარმომადგენლების მახასიათებლებად აღიარებული იქნა შემდეგი ნიშნები: ვიწრო ცხვირი, მცირე ზომის პირი, 100°–90° სახის კუთხე.[5] შემდგომი, XIX და XX საუკუნეების ანთროპოლოგისტებმა (პეშელი, ბროკა და სხვები) მიიღეს გადაწყვეტილება ამ მორფოლოგიური ნიშნებისათვის დაემატებინათ შემდეგნი: წარბების გამოკვეთილი ქედი და ცხვირის ბასრი რაფა.
XX საუკუნის ანთროპოლოგიაში და სამეცნიერო ლიტერატურაში, ტერმინი „კავკასიური“, ჩაანაცვლა ტერმინმა „კავკასოიდური“ რისი მიზეზიც პირველის მოძველება და შეუხამებლობა იყო.[6]
კავკასოიდური თავის ქალის დამახასიათებელი ნაკვთები თანამედროვე ანთროპოლოგიაში აღიარებულია როგორც მკვეთრად განსხვავებული ნეგროიდული და მონღოლოიდური რასების თავის ქალებისაგან. კავკასოიდურად თავის ქალა მიიჩნევა მაშინ როცა მას გააჩნია ამ ნიშნების 95% მაინც. ესენია:
- ორთოგნათიული პროფილი — ქვედა ყბა რაც შეიძლება მინიმალურად ანდა სულაც არ უნდა იყოს გამოწეული.
- შეწეული ყრიმალის ძვლები.
- ვიწრო ცხვირის აპარატი.
კავკასოიდების სხვა ფიზიკური მახასიათებლები მოიცავს თმის ტექსტურას რომელიც მერყეობს სწორიდან დახვეულ (ხუჭუჭ) თმამდე.[7] კანის ფერი მოიცავს ვრცელ დიაპაზონს რომელშიც შედის ღია თეთრი ფერის, მოვარდისფრო, მოყავისფრო და მუქი ყავისფერი კანის ტონები.[7]
კლასიფიკაცია
| კავკასიური რასა: ნეგროიდული რასა: ნეგრო მელანეზიელები ავსტრალოიდური რასა განუსაზღვრელი: | მონღოლოიდური რასა: ჩრდილო-მონღოლური მალაიზიელები |
1885-1890 წლების მეიერის ენციკლოპედიური ლექსიკონის (ინგლ.) მიხედვით მონღოლოიდურ და ნეგროიდულ რასებთან ერთად, კავკასოიდური იყო კაცობრიობის სამ რასათაგან ერთ-ერთი. ტაქსონი მოიცავდა ქვეჯგუფებს. კავკასოიდური ხალხები, ეთნოგრაფიული და ენობრივი საფუძვლების მიხედვით, ძირითადად იყოფოდნენ სამ ჯგუფად: არიელებად (შედის ინდოევროპული, იბეროკავკასიური და ბასკური ენები), სემიტები (სემიტური ენები), ქამიტები (ქამიტური ე.ი ბერბერულ-ქუშიტურ-ეგვიპტური ენები).[8]
შემოთავაზებული ქვერასები დამოკიდებულია ავტორებზე და მათში შედის ხმელთაშუაზღვისპირული, ატლანტიდური, ნორდიული, აღმოსავლეთი ბალტიური, ალპური, დინარული, ტურანიდული, არმენოიდული, ირანიდული, არაბიდული რასები.[9]
XIX საუკუნეში ინდოეთის სამხრეთში მცხოვრები დრავიდები ავსტრალოიდური რასის ნაწილად, ან სულაც ცალკე „დრავიდულ რასად“ მიაჩნდათ, ინდოეთის მოსახლეობა კი მაღალი კასტის ინდოელი არიელებისა და მკვიდრი დრავიდების ნაჯვარად.[10]
იმ ანთროპოლოგისტთა შორის, რომლებიც ცდილობდნენ მოეხდინათ ადამიანთა რასების კლასიფიკაცია, არ ყოფილა რაიმე სახის კონსესუსი ტერმინი „კავკასოიდურის“ გამართლებულობის შესახებ. ტომას ჰენრი ჰაქსლი იყო პირველი, რომელმაც 1870 წელს გამოცემულ თავის ნაშრომში სახელწოდებით „დასახელება 'კავკასოიდურის' აბსურდულობა“ წარმოადგინა თეორია, რომ სინამდვილეში კავკასიელები ორ დამოუკიდებელ რასად, ქსანტოქროებად და მელანოქროებად იყოფოდნენ.[11]
1920 წელს, ჰერბერტ ჯორჯ უელსმა ხმელთაშუაზღვისპირულ რასას „იბერიული რასა“ უწოდა. მან იგი მიიჩნია როგორც კავკასოიდური რასის მეოთხე ქვერასა, არიული, სემიტური და ქამიტური ქვერასების შემდგომ. მან დაწერა რომ ბასკები იყვნენ ხალხი, რომლებიც ყველაზე მეტად წარმოაჩენდნენ იბერიული რასის სახეს. მას ასევე მიაჩნდა, რომ ბასკები კრომანიონელების პირდაპირი შთამომავლები იყვნენ.[12]
ევროპის, ხმელთაშუაზღვისპირეთის და დასავლეთ აზიის ტერიტორიაზე ათასობით წლების განმავლობაში ცხოვრობდნენ კავკასოიდები, რომლებიც იყოფიან ორ ან სამ ქვეჯგუფად: ჩრდილოელები ანუ ნორდიული რასა, გარდამავალი ანუ ალპური რასა და სამხრეთელთა ხმელთაშუაზღვისპირული ანუ იბერიული რასა.[12]