მოლდავური ენა
მოლდავური ენა (limba moldovenească, лимба молдовеняскэ) — მოლდოვაში რუმინული ენის ორი ადგილობრივი დასახელებიდან ერთ-ერთი. ენათმეცნიერთა ერთი ნაწილის მიხედვით, მოლდავური იგივე რუმინული ენაა; სხვების აზრით, მოლდავური ენა წარმოადგენს რუმინული ენის მოლდავურ დიალექტს. არსებობს მოსაზრებები იმის შესახებაც, რომ მოლდავური დამოუკიდებელი ენაა.
| მოლდავური limba moldovenească лимба молдовеняскэ | |
| ოფიციალური სტატუსი | დნესტრისპირეთი |
| ლინგვისტური კლასიფიკაცია | ინდოევროპული ოჯახი:
|
| დამწერლობის სისტემა | ლათინური, კირილიცა |
| ენის კოდები | ISO 639-1: mo ISO 639-2: mol SO/FDIS 639-3: mol |
| ვიკისივრცე | |
| ენის თარგი | {{Lang-mo}} |
| |
მოლდოვის დამოუკიდებლობის დეკლარაციით, ოფიციალური ენა იყო რუმინული. 1994 წლის კონსტიტუციით სახელმწიფო ენად „მოლდავური“ განისაზღვრა (მე-13 მუხლი). საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის განმარტებით, 1994 წლის კონსტიტუციის მე-13 მუხლი ეწინააღმდეგებოდა დამოუკიდებლობის დეკლარაციას. 2023 წლიდან ყველა საკანონმდებლო აქტსა და კონსტიტუციაში „მოლდავური ენა“ ჩანაცვლდა „რუმინულით“.
მოლდოვას სეპარატისტულად გამოყოფილ დნესტრისპირეთში ოფიციალური ენებია „მოლდავური“, რუსული და უკრაინული.
ექსპერტების ერთი ნაწილი მიიჩნევს, რომ სახელწოდება „მოლდავური“ რუმინულმა ენამ საბჭოთა კავშირის მიერ ოკუპირებულ რუმინეთის ტერიტორიაზე მხოლოდ პოლიტიკური მიზეზების გამო მიიღო. ენათმეცნიერთა ამ ჯგუფის მიხედვით, მოლდავური ენა რუმინული ენის მოლდავური დიალექტის დამწერლობით ფორმასაც კი არ წარმოადგენს.
ისტორიული ფონი
1812 წელს მოლდოვის სამთავროს აღმოსავლეთ ნაწილი (ბესარაბია) რუსეთს შეუერთდა და 1918 წლამდე მის შემადგენლობაში შედიოდა. რუმინული ენის დამწერლობა ლათინურიდან სლავურ დამწერლობაზე (კირილიცაზე) გადავიდა და ამავე დროს ოფიციალური სტატუსი დაკარგა – სახელმწიფო ენა გახდა რუსული.
1918 წლიდან 1940 წლამდე ბესარაბია ისევ რუმინეთს მიეკუთვნებოდა. დროის ამ მონაკვეთში მოლდავური ენა, როგორც ასეთი, არ არსებობდა. 1924 წლიდან მდინარე დნესტრის აღმოსავლეთ ნაპირზე (დნესტრისპირეთში) დაარსებული იქნა მოლდავეთის ავტონომიური სოციალისტური რესპუბლიკა. მასში რუმინული ენა ჯერ ლათინურ ანბანზე, 1937 წლიდან საბოლოოდ კირილიცაზე გადაიყვანეს და ენას „მოლდავური“ უწოდეს.
1940 წელს საბჭოთა კავშირის მიერ ბესარაბიის ანექსიისა და მოლდავეთის ავტონომიური სოციალისტური რესპუბლიკის ტერიტორიის თითქმის ნახევრის ახალ მოლდავეთის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკაში გამოყოფის შემდეგ რუმინულისგან განსასხვავებლად ამ რეგიონის ოფიციალურ ენად მოლდავური ენა გამოცხადდა. ლათინური ანბანი კირილიცათი შეიცვალა და რესპუბლიკაში ნაციონალური ენის არსებობის და მიუხედავად რუსული ენის სტატუსი განმტკიცდა.
1989 წელს მოლდავური ენა მოლდავეთის სსრ-ის ერთადერთ ოფიციალურ ენად გამოცხადდა და ლათინური დამწერლობის მქონე რუმინული ვარიანტიც დაიშვა.
1991 წელს მოლდოვას დამოუკიდებლობის გამოცხადებასთან ერთად რუმინული სახელმწიფო ენა გახდა. 1994 წელს კონსტიტუციაში ოფიციალურ ენად კვლავ მოლდავური ჩაიწერა (მე-13 მუხლი). 1996 წელს მოლდოვას პარლამენტმა უარი თქვა პრეზიდენტ მირჩა სნეგურის წინადადებაზე, ქვეყნის ოფიციალური ენა „რუმინულ ენად“ გადაერქვათ.
2003 წელს მოლდოვაში გამოიშვა მოლდავურ-რუმინული ლექსიკონი. მასში სტანდარტულისა და რეგიონალურ-დიალექტიკური ლექსიკის დაპირისპირებით მოლდავური ენის რუმინულისგან დამოუკიდებლად ჩვენების მცდელობას ჰქონდა ადგილი.
2003 წელს მოლდოვის პარლამენტმა მიიღო კანონი, რომლითაც მოლდავური და რუმინული ენები ერთი და იგივე ენის სახელწოდებებად განისაზღვრა.[1] 2013 წელს მოლდოვის საკონსტიტუციო სასამართლომ განმარტა, რომ 1994 წლის კონსტიტუციის მე-13 მუხლი, რომელიც ოფიციალურ ენად მოლდავურს ასახელებდა, წინააღმდეგობაში მოდიოდა დამოუკიდებლობის დეკლარაციასთან და უპირატესობა უნდა მინიჭებოდა დეკლარაციას.[2] ამით ოფიციალური სტატუსი მიეცა რუმინულ ენას.[3][4] 2023 წლის 16 მარტს პარლამენტმა მიიღო კანონი ყველა საკანონმდებლო აქტსა და კონსტიტუციაში სახელმწიფო ენად რუმინულის მოხსენიების შესახებ. 22 მარტს პრეზიდენტმა მაია სანდუმ ხელი მოაწერა აღნიშნულ კანონს.[5]
დამწერლობა
მთავარი სტატია: მოლდავური ანბანი.მოლდავური დამწერლობა ეფუძნება კირილიცას და მოიცავს 31 ასო–ნიშანს (გრაფემას).
| # | დიდი ასო | პატარა ასო | სახელი | გამოქმა (IPA) | გამოთქმა (ქართულად) | ტრანსლიტერაცია (ISO 9) | Unicode |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | А | a | ა | [a] | ა | a | U+0410 / U+0430 |
| 2 | Б | б | ბე | [b] | ბ | b | U+0411 / U+0431 |
| 3 | В | в | ვე | [v] | ვ | v | U+0412 / U+0432 |
| 4 | Г | г | ჰე | [g] | ჰ | h | U+0413 / U+0433 |
| 5 | Д | д | დე | [d] | დ | d | U+0414 / U+0434 |
| 6 | Е | е | იე | [e] | იე | e | U+0415 / U+0435 |
| 7 | Ж | ж | ჟე | [ʒ] | ჟ | ž | U+0416 / U+0436 |
| 8 | Ӂ | ӂ | ჟე | [ʒ] | ჟ | ž | U+0416 / U+0436 |
| 9 | З | з | ზე | [z] [zʲ] | ზ | z | U+0417 / U+0437 |
| 10 | И | и | ? | [i] | ? | ? | U+0418 / U+0438 |
| 11 | Й | й | ი ნესკლადოვაიე и нескладовае | [j] | იი | j | U+0419 / U+0439 |
| 12 | К | к | კა | [k] | კ | k | U+041A / U+043A |
| 13 | Л | л | ელ | [ɫ] | ლ | l | U+041B / U+043B |
| 14 | М | м | em | [m] | მ | m | U+041C / U+043C |
| 15 | Н | н | ენ | [n] ~ [nʲ] | ნ | n | U+041D / U+043D |
| 16 | О | о | ო | [o] | ო | o | U+041E / U+043E |
| 17 | П | п | პე | [p] ~ [pʲ] | პ | p | U+041F / U+043F |
| 18 | Р | р | ერ | [r] ~ [rʲ] | რ | r | U+0420 / U+0440 |
| 19 | С | с | ეს | [s] ~ [sʲ] | ს | s | U+0421 / U+0441 |
| 20 | Т | т | ტე | [t] ~ [tʲ] | ტ | t | U+0422 / U+0442 |
| 21 | У | у | უ | [u] | უ | u | U+0423 / U+0443 |
| 22 | Ф | ф | ეფ | [f] ~ [fʲ] | ფ | f | U+0424 / U+0444 |
| 23 | Х | х | ხა | [x] ~ [xʲ] | ხ | h | U+0425 / U+0445 |
| 24 | Ц | ц | ცე | [ʦ] | ც | c | U+0426 / U+0446 |
| 25 | Ч | ч | ჩე | [ʧʲ] | ჩ | č | U+0427 / U+0447 |
| 26 | Ш | ш | შა | [ʃ] | შ | š | U+0428 / U+0448 |
| 27 | Ы | ы | y | [ɨ] | გაგრძელებული ი | y | U+042B / U+044B |
| 28 | Ь | ь | მიაკი ზნაკი мяккі знак | [ʲ] | ’ | U+042C / U+044C | |
| 29 | Э | э | ე | [ɛ] | ე | è | U+042D / U+044D |
| 30 | Ю | ю | იუ | [ʲu] | იუ | û | U+042E / U+044E |
| 31 | Я | я | ია | [ʲa] | ია | â | U+042F / U+044F |
რესურსები ინტერნეტში
- Soviet Union and the creation of Moldovan language დაარქივებული 2012-03-31 საიტზე Wayback Machine.
- Translation of Russian loans and irregularities of the spoken language in the Republic of Moldova დაარქივებული 2009-03-06 საიტზე Wayback Machine. by Eleonora Rusnac, President, Association of Professional Translators of Moldova.
- Ethnologue report for Moldova
- Academy of Sciences of Moldova დაარქივებული 2017-10-11 საიტზე Wayback Machine.
- Conference presentation by Tamara Cărăuş, about identity issues in Moldova დაარქივებული 2006-02-12 საიტზე Wayback Machine.