ნივთიერების რაოდენობა
ნივთიერების რაოდენობა (აღნიშვნა: ) — ფიზიკური სიდიდე, რომელიც განისაზღვრება იმ სტრუქტურული ელემენტების რიცხვით, რომლებსაც შეიცავს მოცემული ნივთიერება.
| ნივთიერების რაოდენობა | |
|---|---|
| სიმბოლოს აღნიშვნა | |
| SI სისტემა | მოლი (მოლ) |
| განზომილება | |
![{\displaystyle [N]}](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/82c5c29e2a04165395b2e0896d9425fd0039fc8b)
მაკროსკოპულ ნიმუშებში ნაწილაკების შემცველობა გამოხატულია მოლების რაოდენობით. მოლი ერთეულთა საერთაშორისო სისტემის ერთეულია, რომელიც NA-თი აღინიშნება, სადაც NA ავოგადროს მუდმივაა და მოლი−1-ს უდრის. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ერთი მოლი შეიცავს ნაწილაკს. ეს რიცხვი იმიტომ შეირჩა, რომ ნივთიერების ერთი მოლის მასა, გრამებში რიცხობრივად ტოლია ნივთიერების ერთი მოლეკულის მასის, მასის ატომურ ერთეულებში. მაგალითად, წყლის მოლეკულის მასა დაახლოებით 18.015 მასის ატომური ერთულის ტოლია, ხოლო წყლის მოლის (რომელიც 6.02214076×1023 წყლის მოლეკულას შეიცავს) მთლიანი მასა 18.015 გრამია.
ნივთიერების მასა მნიშვნელოვანი ცნებაა თერმოდინამიკაში. ინგლისურში სიტყვა „amount“-ში ხშირად ურევენ. „Amount“ შეიძლება აღნიშნავდეს სხვა საზომ ერთეულებსაც, როგორიცაა მასა ან მოცულობა, ხოლო ნივთიერების შემცველობა ეხება ნაწილაკების რაოდენობას. სწორედ ამიტომ უფრო ადვილად გასარჩევი ტერმინების შემოღების იდეებიც გაჩნდა.[1][2]
ისტორია
ალქიმიკოსებსა და მეტალურგებს ალბათ ჰქონდათ ცნობები ნივთიერების რაოდენობის შესახებ, მაგრამ ამ იდეის ერთად თავმოყრილი ჩანაწერები არ არის შემორჩენილი. 1758 წელს მიხეილ ლომონოსოვმა დასვა კითხვა, არის თუ არა მასა მატერიის რაოდენობის ერთადერთი საზომი,[3] მაგრამ მან კითხვა გრავიტაციის თავის თეორიასთან მიმართებით გამოიყენა. ნივთიერების რაოდენობის კონცეფციის განვითარება თანამედროვე ქიმიის განვითარებასთანაა კავშირში.
1777 წელს კარლ ფრიდრიხ ვენცელმა გამოაქყვენა Lessons on Affinity, რომელშიც განიხილა, რომ „ფუძის კომპონენტი“ და „მჟავის კომპონენტი“ (კათიონი დაანიონი თანამედროვე ტერმინოლოგიით) ორი ნეიტრალური მარილის რეაქციისას იგივე რჩება.[4] 1789 წელს ანტუან ლავუაზიემ გამოაქვეყნა Treatise of Elementary Chemistry, რომელშიც ქიმიური ელემენტის ცნება შემოიღო და ქიმიური რეაქციების მასის შენახვის კანონი გაარკვია.[5] 1792] წელს იერემია ბენჯამინ რიხტერმა გამოაქვეყნა Stoichiometry or the Art of Measuring the Chemical Elements-ის პირველი ტომი. ტერმინი „სტოიქიომეტრია“ მეცნიერმა პირველად გამოიყენა. ექვივალენტური წონის პირველი ტაბულები მჟავა-ფუძის რეაქციებისთვისაა მოცემული. რიხტერი ასევე აღნიშნავს, რომ მოცემული მჟავისთვის, ექვივალენტური მასა ფუძის ჟანგბადის მასის პროპორციულია.[4]
1805 წელს ჯონ დალტონმა თანამედროვე ატომური თეორიის პირველი ნაწილი გამოაქვეყნა, რომელიც „აიროვანი და სხვა სხეულების საბოლოო ნაწილაკების შეფარდებითი წონების ტაბულას“ შეიცავდა.[6] ატომის ცნებასთან ერთად ატომის წონასთან დაკავშირებითა გაჩნდა კითხვები. როდესაც ბევრი ატომების არსებობის მიმართ სკეპტიკურად იყო განწყობილი, ქიმიკოსებმა სწრაფად აღმოაჩინეს, რომ ატომური წონა ფასდაუდებელი საშუალება იყო სტოიქომეტრიული ურთიერთობების გამოსახატად. 1808 წელს დალტონის ახალი პუბლიკაცია ქიმიური ფილოსოფიის ახალი სისტემა გამოქვეყნდა, რომელიც ატომური წონების პირველ ტაბულას შეიცავდა.[7] 1811 წელს ამადეო ავოგადრომ ჩამოაყალიბა ჰიპოთეზა, რომლის მიხედვითაც განსხვავებულ აირთა თანაბარი მოცულობა (ერთნაირი ტემპერატურისა და წნევის პირობებში) შეიცავს ნაწილაკთა თანაბარ რაოოდენობას, რომელიც დღეისთვის ავოგადროს კანონის სახელითაა ცნობილი.[8] 1813-1814 წლებში იენს იაკობ ბერცელიუსმა ატომური წონის პირველი ტაბულები გამოსცა შკალაზე O = 100.[4][9][10]
ბიბლიოგრაფია
- Prout, William (1815). „On the relation between the specific gravities of bodies in their gaseous state and the weights of their atoms“. Annals of Philosophy. 6: 321–30.
- Petit, Alexis Thérèse; Dulong, Pierre-Louis (1819). „Recherches sur quelques points importants de la Théorie de la Chaleur“. Annales de Chimie et de Physique. 10: 395–413.
- Clapeyron, Émile (1834). „Puissance motrice de la chaleur“. Journal de l'École Royale Polytechnique. 14 (23): 153–90.
- Faraday, Michael (1834). „On Electrical Decomposition“. Philosophical Transactions of the Royal Society. 124: 77–122. doi:10.1098/rstl.1834.0008.
- Krönig, August (1856). „Grundzüge einer Theorie der Gase“. Annalen der Physik. 99 (10): 315–22. Bibcode:1856AnP...175..315K. doi:10.1002/andp.18561751008.
- Clausius, Rudolf (1857). „Ueber die Art der Bewegung, welche wir Wärme nennen“. Annalen der Physik. 176 (3): 353–79. Bibcode:1857AnP...176..353C. doi:10.1002/andp.18571760302.
- Loschmidt, J. (1865). „Zur Grösse der Luftmoleküle“. Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften Wien. 52 (2): 395–413.
- Arrhenius, Svante (1887). Zeitschrift für Physikalische Chemie. 1: 631.CS1-ის მხარდაჭერა: უსახელო პერიოდული გამოცემა (link) English translation დაარქივებული 2009-02-18 საიტზე Wayback Machine.
- Helm, Georg (1897). The Principles of Mathematical Chemistry: The Energetics of Chemical Phenomena, (Transl. Livingston, J.; Morgan, R.), New York: Wiley, გვ. 6.
- Einstein, Albert (1905). „Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen“. Annalen der Physik. 17 (8): 549–60. Bibcode:1905AnP...322..549E. doi:10.1002/andp.19053220806.
- Perrin, Jean (1909). „Mouvement brownien et réalité moléculaire“. Annales de Chimie et de Physique. 8e Série. 18: 1–114.
- Soddy, Frederick (1913). „The Radio-elements and the Periodic Law“. Chemical News. 107: 97–99.
- Thomson, J.J. (1913). „Rays of positive electricity“. Proceedings of the Royal Society A. 89 (607): 1–20. Bibcode:1913RSPSA..89....1T. doi:10.1098/rspa.1913.0057.
- Aston, Francis W. (1920). „The constitution of atmospheric neon“. Philosophical Magazine. 39 (6): 449–55. doi:10.1080/14786440408636058.
- Holden, Norman E. (2004). „Atomic Weights and the International Committee—A Historical Review“. Chemistry International. 26 (1): 4–7.