Jiyanên reş girîng in
Jiyanên reş girîng in (bi inglîzî: Black Lives Matter; BLM) tevgerek siyasî çepgirî û civakî ya nenavendî ye ku hewl dide nijadperestîya spiyan, cihêkarî û newekheviya nijadî ya ku ji hêla Afroamerîkî ve tê ceribandin ronî bike. Dema ku alîgirên wê li hev kom dibin, ew vê yekê di serî de ji bo protestokirina bûyerên tundiya polîsan û şîdeta nijadî ya li dijî mirovên reş dikin.[1][2][3][4][5][6] Gelek kurdên ku piraniya wan ji Rojava bûn piştgirî dan vê tevgerê. Gelek kurdan jî gotin ku nijadperestiya spiyan dişibe nijadperestiya tirk û ereb û îraniyan li dijî afroamerîkî û kurd.[7][8]
Jiyanên reş girîng in | |
|---|---|
| |
.jpg) | |
 Logoya Jiyanên reş girîng in | |
| Dewlet | Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê  |
| Dema avabûnê |
|
| Damezrîner |
|
| Xelat |
|
| Rengê fermî | Reş |
| Îdeolojiya siyasî | Anti-racism |
| Malper | blacklivesmatter |
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre | |
Ew piştî kuştina Trayvon Martin, Michael Brown, Eric Garner, Pamela Turner û Rekia Boyd, di nav yên din de dest pê kir. Tevger û rêxistinên girêdayî wê bi gelemperî ji bo guhertinên cûrbecûr yên polîtîk piştgirî dikin ku bi azadiya reş ve girêdayî ne.[9] Digel ku rêxistinên taybetî hene ku xwe bi tenê wekî "Jiyana Reş Girîng e" bi nav dikin, mîna Tora Cîhanî ya Jiyana Reş girîng e, tevgera giştî toreyek nenavendî ya gel û rêxistinan e ku hîyerarşiyek fermî tune.[10] Slogana "Jiyana Reş Girîng e" bi xwe ji aliyê tu koman ve nayên nîşankirin.[11] Tevî ku ji hêla hin kesan ve wekî tevgerek tundûtûjî tê binav kirin jî, piraniya xwenîşandanên wê yên gelemperî aştiyane bûn.[12]
Tevger di tîrmeha 2013an de dest pê kir, bi karanîna hashtag #BlackLivesMatter li ser medyaya civakî piştî beraetkirina George Zimmerman di kuştina ciwanê Afrîkî-Amerîkî Trayvon Martin de 17 meh berê di sibata 2012an de. Ew ji bo xwepêşandanên kolanan ên li dû mirina 2014an a du Afrîkî-Amerîkîyên din, Michael Brown-di encama xwenîşandan û nerazîbûnan de li Ferguson, Missouri, bajarokek nêzîkî St. Louis- û Eric Garner li New York City.[13][14] Ji xwenîşandanên Fergusonê ve, beşdarên tevgerê li dijî mirina gelek Afrîkî-Amerîkîyên din bi kiryarên polîs an dema ku di bin çavan de ne, xwepêşandan kirin. Di havîna 2015an de, çalakvanên Black Lives Matter beşdarî hilbijartinên serokatiyê yên Dewletên Yekbûyî yên 2016 bûn.[15] Damezrênerên hashtag û banga çalakiyê, Alicia Garza, Patrisse Cullors, û Opal Tometi, projeya xwe di nav torgilokek neteweyî de ji 30 beşên herêmî di navbera 2014 û 2016 de berfireh kirin.[16]
Tevger vegeriya sernavên neteweyî û di dema protestoyên gerdûnî yên George Floyd de di sala 2020an de piştî kuştina wî ji hêla efserê polîsê Minneapolis Derek Chauvin ve bala navneteweyî kişand.[17][18] Nêzîkî 15 mîlyon û 26 mîlyon kes beşdarî xwenîşandanên 2020an ên Jiyana Reş Matter li Dewletên Yekbûyî bûn, ku ew dike yek ji mezintirîn tevgerên dîroka welêt.[19] Ew gelek nêrîn û rêzek berfireh a daxwazan pêk dihat, lê wan li ser reforma dadweriya tawanan bû.
Popularîteya Jiyanên reş girîng in bi demê re guherî. Digel ku raya giştî di sala 2018an de negatîv bû, ew di nav 2019 û 2020an de pir zêde bû.[20] Anketek hezîrana 2020an a Navenda Lêkolînê ya Pew dît ku 67% ji mezinên amerîkî hin piştgirî ji tevgera Jiyana Reş Girîng e.[21] Anketek paşîn a ku di îlona 2020-an de hate kirin destnîşan kir ku piştgirî di nav mezinên amerîkî de daketiye 55%, digel kêmbûna berbiçav di nav spî û îspanî de, di heman demê de piştgirî di nav mezinên reş de berbelav ma.[22] Heya gulana 2022an, piştgirî ji bo Jiyanên reş girîng in di nav hemî demografîkên nijadî de, di nav Afrîkî-Amerîkî de, pir kêm bû.[23][24][25]