Polonia

O teritötoio da Polònia o l'é conpréizo tra o Mâ Bàltico a nòrd e i Mónti di Sudêti e di Carpàççi a sùd. A naçión a confìnn-a co-a Litoània e a Rùscia a nòrd-èst, co-a Bielorùscia e l'Ucraìnn-a a levànte, co-a Slovàchia e a Repùbrica Cêca a sùd e co-a Germanîa a ponénte. Pe de ciù a Polònia a l'à 'n confìn marìtimo co-a Danimàrca e a Svéçia.

A naçión, da 'n'àrea totâle de 312,696 km², a l'é spartîa in 16 sotodivixoìn dîte voivodâti. A sò popolaçión a l'é de ciù de 38 milioìn de persónn-e, fæto pe-o quæ a l'é a quìnta naçión ciù popolôza de l'Unión Eoropêa^[1]. A capitâle da Polònia, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Varsàvia; inte l'òrdine e âtre çitæ ciù grénde són Cracòvia, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk e Szczecin.

A stöia de l'òmmo inte tære polàcche a dûa da migiæa de ànni, defæti za a partî da l'etæ antîga a zöna a l'à vìsto stabilîse chi vàrie coltûe e tribù difûxe inte l'ànpia Cianûa nòrdeoropêa. Tra tùtte 'ste popolaçioìn chi se pêuan aregordâ i Polâni, da-i quæ a naçión a l'à pigiòu o sò nómme. A creaçión do stâto polàcco peu êse fæta remontâ a l'ànno 966, quànde o rè de 'na naçión scitoâ into modèrno teritöio polàcco, o Mieszko I, o l'à adotòu a religión crestiànn-a, convertìndose a-o catolicêximo^[2]. O Régno de Polònia, fondòu inte l'ànno 1025, into 1569 o l'à cementòu a sò lónga asociaçión politìca co-a Litoània co-a fìrma da coscì dîta Unión de Lublìn. O nêuvo stâto, a Confederaçión polàcco-litoànn-a, a l'êa unn-a de naçioìn ciù grénde e popolôze d'Eoröpa tra i sécoli XVI e XVII, co-in scistêma polìtico liberâle ùnico ch'o l'à portòu a l'adoçión da prìmma costituçión modèrna do continénte, a costituçión do 3 màzzo 1791^[3][4][5].

Co-a fìn do l'etæ d'öo polàcca, a naçión a l'é stæta spartîa tra i stâti vixìn a-a fìn do sécolo XVIII. A l'é diventâ tórna 'n pàize indipendénte into 1918 co-o Tratâto de Versailles, ricuperàndo a sò poxiçión de naçiòn centrâle inta polìtica eoropêa. Into seténbre do 1939, l'invaxón soviético-tedésca da Polònia a l'é stæta o moménto ch'o l'à segnòu l'inìçio da Segónda Goæra Mondiâle, a quæ a l'à portòu a l'amasaménto di ebrêi e a milioìn de pèrdie tra i polàcchi ascì^[6][7]. Cómme ménbro do blòcco òrientâle, a Repùbrica Popolâre Polàcca inti ànni da goæra fréida a l'é intrâ into Pàtto de Varsàvia. Aprêuvo a-i fæti do 1989, pi-â ciù pàrte gràçie a-e açioìn inandiæ da-o moviménto Solidarność, o govèrno comunìsta o l'é chéito e Polònia a l'é diventâ tórna 'na repùbrica.

A Polònia a l'à 'n mercòu svilupòu^[8] e a l'é 'na poténsa média; a sò economîa a l'é a sèsta ciù grànde, pe PIL nominâle, tra quélle di pàixi de l'Unión Eoropêa e a quìnta pe PIL a paritæ de potêre d'acàtto. A naçión a garantìsce di âti stàndard de vìtta, de seguéssa e de libertæ econòmica, coscì cómme 'n'ascisténsa sanitâia universâle e 'n'educaçión, livéllo universcitâio inclûzo, de bàdda a tùtti i sò çitadìn.

In Polònia gh'é 17 scîti nominæ patrimònio de l'umanitæ da l'UNESCO, di quæ 15 són de tîpo colturâle^[9]. A Polònia a l'é un di ménbri fondatoî de Naçioìn Unîe e a fa pàrte de l'Unión Eoropêa, de l'Àrea Schengen, da NATO e da WTO ascì.

• (PL) Jan Dzięgielewski, Encyklopedia historii Polski: dzieje polityczne, 2 vol., Morex, 1994.
• (PL) Roman Marcinek, Encyklopedia Polski, Kluszczyński, 1996, ISBN 83-86-32860-6.
• (EN) Halina Lerski, Historical Dictionary of Poland, 966-1945, ABC-CLIO, 1996, ISBN 0-313-03456-7.
• (PL) Encyklopedia - Polska 2000, Podsiedlik-Raniowski, 1999.
• (EN) Norman Davies, God's Playground: A History of Poland, 2 vol., OUP Oxford, 2005.
• (EN) Teresa Krynicka-Tarnacka, Geography of Poland, SOP Oświatowiec, 2007, ISBN 83-74-43043-5.
• (EN) Patrice M. Dabrowski, Poland: The First Thousand Years, Cornell University Press, 2016, ISBN 0-875-80756-9.

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Polònia

• (PL) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce gov.pl. URL consultòu o 9 arvî 2022.
• (PL, EN) Scîto ofiçiâ do prescidénte, in sce prezydent.pl. URL consultòu o 9 arvî 2022.
• (PL) Scîto ofiçiâ do Càmia di Deputæ, in sce sejm.gov.pl. URL consultòu o 9 arvî 2022.
• (PL, EN) Scîto ofiçiâ do Senâto, in sce senat.gov.pl. URL consultòu o 9 arvî 2022.
• (EN) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce poland.pl. URL consultòu o 9 arvî 2022.