Sabah

Sabah (Jawi: صباح) adolah salah satu nagara bagian di Malaysia jo juo marupoan salah satu dari 13 nagara bagian pandiri di dalam pasakutuan Malaysia.[8] Sabah adolah nagara bagian kaduo tagadang di Malaysia satalah Sarawak. Sabah berbatasan juo jo Provinsi Kalimantan Utara, Indonesia, di selatan. Ibu kota nagara bagian iko adolah Kota Kinabalu. Sabah acok disabuik sabagai "Negeri di Bawah Bayu" (Land Below the Wind), sabuah frasa nan digunoan dek palauik pado maso dulu untuak manggambaran daratan di selatan sabuak topan.

Sabah
Nagara Bagian
Negeri Sabah
نڬري سابه
Bandera Sabah
Bendera
Lambang Sabah
Lambang
Julukan: Negeri di Bawah Bayu[1]
Land Below The Wind[2]
Semboyan: Sabah Maju Jaya
Lagu: Sabah Tanah Airku
  Sabah di   Malaysia
  Sabah di   Malaysia
Koordinat: 5°15′N 117°0′E / 5.250°N 117.000°E / 5.250; 117.000
Ibu kotaKota Kinabalu
Pamarintahan
 • Yang di-Pertua NegeriJuhar Mahiruddin
 • Ketua MenteriMusa Aman (BN)
Laweh[2]
 • Total72.500 km2 (28,000 sq mi)
Panduduak (2015)[3]
 • Total3.543.500
 • Kapadatan49/km2 (130/sq mi)
DemonimUrang Sabah
Indeks Pambangunan Manusia
 • IPM (2010)0.643 (sedang) (ke-14)
Zona wakatuMST (UTC+8)
Kode pos88xxx to 91xxx
Kode telepon087 (Distrik Dalam)
088 (Kota Kinabalu & Kudat)
089 (Lahad Datu, Sandakan & Tawau)
Plat kandaraanSA,SAA,SAB (Kota Kinabalu & Kota Belud)
SB (Beaufort)
SD (Lahad Datu)
SK (Kudat)
SS (Sandakan)
ST (Tawau)
SU (Keningau)
Nama sebelumnyaBorneo Utara
Kesultanan Bruneiabad ke-15[4]
Kasultanan Sulu (Sabah Timur)1658
Borneo Utara Baritania Rayo1882
Masa Pendudukan Jepang1941–1945
Koloni Karajaan Inggirih1946
Pamarintahan surang31 Agustus 1963[5][6]
Panyatuan jo Federasi Malaya untuak mambantuak Malaysia[7]16 September 1963[8]
Situs webwww.sabah.gov.my
Pajanjian Malaysia 1963 (dokumen)

Etimologi

Asa mulo namo Sabah masih alun jaleh,jo banyak teori nan muncul. Salah satu teori adolah baso pado maso Sabah marupoan bagian dari Kasultanan Brunei, di daerah pantai wilayah tasabuik banyak ditamuan pisang saba (dikenal juo jo namo pisang manurun)[9] nan tumbuah sacaro laweh jo populer di Brunei.[10] Suku Bajau manyabuiknyo pisang jaba.[10] Namo Saba marujuak juo pado salah satu varietas pisang dalam bahaso Tagalog jo Visaya. Salain itu, dalam bahaso Visaya kato itu juo bararti "bising".[11] Mungkin karano dialek, kato Saba disabuik Sabah dek masyarakaik lokal.[9]

Saaik Brunei manjadi salah satu nagara vasal Majapahit, naskah babahaso Jawa Kuno Kakawin Nagarakretagama karya Empu Prapañca manyabuik wilayah nan kini Sabah jo namo Seludang.[5][9] Samantaro itu, walaupun Tiongkok alah bakait jo Pulau Borneo sajak zaman Dinasti Han,[12][13] mareka indak mamiliki namo kusuih untuak wilayah itu. Baru pado maso Dinasti Song, mareka manyabuik Borneo jo namo Po Ni (disabuik juo Bo Ni), nan marupoan namo nan samo nan marujuak pado Kasultanan Brunei pado saaik itu.[11] Karano lokasi Sabah bahubuangan jo Brunei, takasan baso Sabah adolah sabuah kato dalam bahaso Malayu Brunei nan bararti hulu atau "di arah utaro".[14][15] Karano lokasi Sabah bakaitan jo Brunei, "Sabah" adolah suatu kato dalam bahaso Malayu Brunei nan bararti hulu atau "di arah utark".[16][17] Teori lain manyatoan baso namo itu barasal dari kato dalam bahaso Malayu sabak nan bararti tampek gulo saka diekstrak. Sabah juo marupoan satu kato dalam bahaso Arab nan bararti matoari tabik. Banyaknyo teori manyababan asa mulo sabananyo dari namo Sabah sulik ditantuan.[18]

Sajarah

Prasajarah

Guo Madai

Bukti sajarah paliang awal nan manunjuakan kahidupan manusia di wilayah iko adolah ditamuannyo paralatan batu jo siso-siso makanan dari ekskavasi di sapanjang wilayah Taluak Darvel di guo Madai-Baturong dakek Sungai Tingkayu nan dipakirakan barasal dari 20.000—30.000 taun nan lalu.[19] Manusia partamo di wilayah itu didugo manyarupoi urang Aborigin Australia, tatapi alasan hilangnyo kabaradoan mareka indak dikatahui.[20] Taun 2003, babarapo arkeolog manamuan Lambah Mansuli di distrik Lahad Datu nan manunjuakan sajarah Sabah 235.000 taun nan lalu.[21] Migrasi Mongoloid partamo ka selatan tajadi sakitar 5.000 taun man lalu,[20] dibuktikan dari ditamuannyo situs arkeologi di Bukik Tengkorak, Semporna nan takenal karano manjadi tampek pambuatan tembikar tagadang di Asia Tenggara pado zaman Neolitikum.[22][23] Babarapo antropolog, misalnyo S.G. Tan jo Thomas R. Williams, mayakini baso ras Mongoloid tasabuik (kini adolah urang Kadazan-Dusun, Murut, Urang Sungai, dll.)[20] barasal dari Tiongkok Selatan jo Vietnam Utara sarato marupoan karabat dakek dari sajumlah suku pribumi di Filipina jo Formosa (Taiwan), sarato Sarawak jo wilayah lain di Kalimantan.[24][25][26]

Kasultanan Brunei dan Sulu

Pado abaik ka-7 Masehi, sabuah nagari jajahan Sriwijaya banamo Wijayapura dipakiroan baradk di barat lauik Borneo.[27] Badasaran kitab babahaso Tionghoa Taiping Huanyu Ji, karajaan patamo di wilayah itu adolah Po Ni nan didugo tagak pado awal abaik ka-9.[28] Diyakini baso Po Ni barado di muluik Sungai Brunei jo marupoan cikal bakal Kasultanan Brunei.[29] Pado abaik ka-14, manjadi nagara vasal Majapahit, tatapi taun 1370 kasatiaannyo baraliah ka Dinasti Ming dari Tiongkok.[30] Maharajo Karna dari Borneo kamudian malakukan kunjuangan ka Beijing basamo kaluarganyo hinggo inyo mangkat.[31] Inyo digantian dek anak bujangnyo Hiawang nan satuju untuak mangiriman upeti ka Tiongkok sakali tiok tigo taun.[30] Sajak itu, Kapa jung Tiongkok tibo ka utara Borneo jo kargo barupo rampah-rampah, sarang buruang, sirip hiu, kapua barus, rotan, jo mutiara. Banyak padagang Tionghoa akianyo tingga jo manetap di Sungai Kinabatangan badasaran catatan sajarah Brunei jo Sulu.[30][32] Saudara padusi Gubernur pamukiman Tionghoa, Huang Senping (Ong Sum Ping) kamudian manikah jo Muhammad Shah (pandiri Kasultanan Brunei satalah mamaluak agamo Islam).[30] Mungkin karano hubuangan ini, sabuah tampsk pamakaman jo 2.000 peti mati dari kayu nan diestimasian bamua 1.000 taun ditamuan di Guo Agop Batu Tulug, juo di daerah Kinabatangan.[33] Budayo pamakaman tasebuik diyakini dibaok dek para padagang dari Tiongkok Daratan jo Indochina ka Borneo utara karano peti mati-peti mati kayu nan sajinih ditamuan juo di nagara-nagara di wilayah tasabuik.[33] Salain itu, ditamuan pulo nekara di Bukik Timbang Dayang di Pulau Banggi nan barasa dari 2.000–2.500 taun nan lalu.[20][34]

Wilayah Kasultanan Brunei pado abad ka-15

Pado maso kakuasaan sultan kalimo, iyolah Sultan Bolkiah, antaro 1485–1524, thalasokrasi kaaultanan malaweh ka lua wilayah Borneo utara jo Kapulauan Sulu, sajauah Kota Seludong (kini Manila) jo pangaruahnyo mancapai Banjarmasin,[35] nan mamparoleh kauntuangan dari padagangan maritim satalah jatuahnyo Malaka ka tangan Portugis.[36][37] Banyak urang Brunei pindah ka wilayah iko pado saaik itu, walaupun papindahan alah dimulai sajak abaik ka-15 satalah Brunei manakluakan teritori itu.[38] Kasultanan Brunei mulai mangalami kamunduran akibaik pasalisiahan internal, parang saudaro, parampokan/pambajakan, jo muncuanyo imperialisme bara. Bangso Eropa partamo nan tibo ka Brunei adolah Portugis, nan manggambaran ibu kota Brunei pado saaik itu dikaliliangi dek tembok batu.[36] Diikuki dek Spanyol sagiro satalah Fernando de Magelhaens maningga taun 1521, katiko mareka balayar ka Pulau Balambangan jo Banggi di ujuang utara Borneo nam kamudian manjadi pamicu suatu konflik nan takenal jo namo Perang Kastila.[5][34][39] Sulu mamparoleh kamerdekaan tain 1578 jo mambentuak kaaultanan surang jo namo Kasultanan Sulu.[40]

Wilayah Kasultanan Sulu taun 1822.

Katiko perang saudaro pacah di Brunei antaro Sultan Abdul Hakkul Mubin jo Muhyiddin, Sulu manuntuik klaim mareka ateh wilayah Brunei di utara Borneo.[39][41] Sulu mangklaim baso Sultan Muhyiddin alah bajanji untuak manyarahan bagian utara jo timur Borneo pado mareka sa agai kompensasi ateh bantuan mareka dalam manyalesaian parang saudaro.[39][42] Dalam praktiknyo, wilayah itu indak pernah disarahan, tatapi Sulu tatap mangklaim wilayah tasabuik sabagai punyo mareka .[43] Padao saaik itu Brunei indak dapaik babuek banyak karano mareka samakin lamah satalah baparang jo Spanyol jo wilayah di utara Borneo mulai barado di bawah pangaruah Kasultanan Sulu.[39][42] Palaut-palaut suku Bajau, Suluk, jo urang Lanun kamudian mulai manetap di pasisia utara jo timur Borneo.[44] Karano Sulu tarancam juo dek kadatangan bangso Spanyol, banyak urang Sulu man malarian diri dari koloni Spanyol di wilayah mareka .[45] Walaupun Kasultanan Brunei jo Sulu masiang-masiang manguasai pasisia barat jo timur Sabah, wilayah padalaman masih merdeka dari kaduonyo.[46]

Geografi

Bagian barat Sabah umumnyo adolah pagunuangan, tadiri ateh tigo gunuang tatinggi di Malaysia. Jajaran gunuang nan paliang takenal adolah Banjaran Crocker tampek badirinyo babarapo gunuang jo katinggian antaro 1.000 hinggo 4.000 meter. Jo tinggi 4.095 meter, gunuang Kinabalu adolah gunuang tatinggi di Kapulauan Melayu (indak tamasuak pulau Papua) jp tatinggi ka-10 di Asia Tenggara. Hutan-hutan di Sabah diklasifikasikan sanagai hutan hujan tropis jo mamiliki baragam spesies tumbuahan jo hewan. Taman Nasional Kinabalu alah dinyatoan sabagai Situs Warisan Dunia pado taun 2000 karano kakayoannyo dalam kaanekaragaman tumbuahan dikombinasikan jo kaunikan geologi, topografi, jo kondisi iklimnyo.[47]

Tagak dakek gunuang Kinabalu adolah gunuang Tambuyukon. Jo tinggi 2.579 meter, gunuang iko adolah gunuang tatinggi katigo di Malaysia.

Referensi

Pranala luar