कुशीनगर

एका सिद्धांतानुसार, कुशवती कोसाळा साम्राज्याची राजधानी होती आणि रामायणानुसार रामाचा महापुरुष राजा कुश याने रामायण महानायक म्हणून तयार केले होते. बौद्ध परंपरेनुसार कुशावतीचे नाव कुश राजाच्या नावावरून ठेवले गेले होते. कुशवतीचे नाव या क्षेत्रामध्ये आढळणाऱ्या कुश गवत यांच्या प्रचुरतेमुळे मानले जाते.^[१]

२०११ च्या भारतीय जनगणनेनुसार, कुशीनगरची लोकसंख्या २२,२१४ आणि ३४६२ कुटुंबे आहेत. पुरुषांची संख्या ५२% (११,५०२ पुरुष) आणि महिला ४८% (१०,७१२ महिला) आहेत. कुशीनगरची सरासरी साक्षरता दर ७८.४३% आहे, राष्ट्रीय सरासरी ७४% पेक्षा जास्त, पुरुष साक्षरता ८५% आहे आणि महिला साक्षरता ७२% आहे. कुशीनगरमध्ये ११% लोक १० वर्षाखालील आहेत. कुशीनगर नगर पंचायतमध्ये अनुसूचित जाती ५.०३% आणि अनुसूचित जमाती एकूण लोकसंख्या २.३९% आहेत.

सध्याचे कुशीनगर कुसावटी (पूर्व-बुद्धकालीन काळात) आणि कुशिनारा (बुद्धाच्या कालखंडानंतर) ओळखले जातात. कुशीनारा हे मल्लसची राजधानी होती जी इ.स. ६ व्या शतकातील सोळा महाजनपदांपैकी एक होती. तेव्हापासून ते मौर्य, शुंग, कुषण, गुप्त, हर्ष आणि पाल राजवंशांच्या पूर्वीच्या साम्राज्यांचे अविभाज्य राहिले.

मध्ययुगीन काळात, कुशीनगर कल्ती राजवंशांच्या अधीनतेखाली गेले होते. १२ व्या शतकापर्यंत कुशिनारा एक जिवंत शहर राहिले आणि त्यानंतर त्याचे विस्मरण झाले. १५ व्या शतकात सीतकालीन राजपूत मदनसिंग यांनी पद्रुणांवर राज्य केले.

आधुनिक कुशीनगर १९ व्या शतकात भारताचा पहिला पुरातत्त्व सर्वेक्षक अलेक्झांडर कनिंघम यांनी पुरातत्त्वविषयक खनिजे घेऊन नंतर सी. एल.चे अनुसरण केले. कार्ललेय यांनी मुख्य स्तूप उघड केले आणि १८७६ मध्ये बुद्धांच्या अवतरणाची ६.१० मीटर लांबची मूर्तीही शोधली. २० व्या शतकाच्या उत्तरार्धात जे. पी. व्होगेल यांच्या मार्गदर्शनाखाली खोदकाम चालू ठेवले.^[२] १९०४-५, १९०५-६ आणि १९०६-७  या काळात त्यांनी बौद्ध साहित्याची संपत्ती उघडकीस आणली.

१९०३ मध्ये बर्मा भिक्षू चंद्र स्वामी, भारतात आले आणि त्यांनी महापरिनिर्वाण मंदिर बांधले.

स्वातंत्र्यानंतर कुशिनगर देवोरिया जिल्ह्याचा एक भाग होता. १३ मे १९९४ रोजी ते उत्तर प्रदेशचे एक नवीन जिल्हा म्हणून आले.^[३]

१८९६ मध्ये, गौतम बुद्धांचा मृत्यू आणि परिनिर्वाणांचे स्थान रामपूरच्या प्रदेशात आहे. ^[४] महायान महापरिनिर्वाण सूत्राच्या मते, बुद्धाने कुशिनगरला प्रवास केला, तिथेच मरण पावले आणि स्मरण झाले.^[५][६]

पुरातत्त्वाच्या आधारित आधुनिक शिष्यवृत्ती, असा विश्वास आहे की बुद्धांचा आधुनिक कसिया (उत्तर प्रदेश) कुशीनगर येथे मृत्यू झाला.^[७][८]

कुशिनगरमध्ये बुद्धांच्या परिनिवाणांना चिन्हांकित करण्यासाठी अशोकाने स्तूप आणि तीर्थस्थळ बांधले.^[९] गुप्त साम्राज्याचे हिंदू शासक (चौथे ते सातवे शतक) यांनी बुद्धांचे मंदिर बांधून निर्वाण स्तूप आणि कुशीनगर या ठिकाणी मोठ्या प्रमाणावर विस्तार करण्यास मदत केली.^[१०] १२०० सीईच्या आसपास बौद्ध भिक्षूनी ही साइट सोडली होती, आक्रमण करणाऱ्या मुस्लिम सैन्यापासून पळ काढला होता, त्यानंतर त्या साइटला भारतातल्या इस्लामिक शासनाचा त्रास झाला.^{[११][१२]} ब्रिटीश पुरातत्त्व अलेक्झांडर कनिंघम यांनी १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात कुशिनगरची पुनरीक्षण केले आणि त्याच्या सहकार्याने ए.सी.एल. कार्लेईल यांनी १५०० वर्षीय बुद्ध प्रतिमा शोधून काढली.^{[१३][१४]} तेव्हापासून ती साइट बौद्धांसाठी एक महत्त्वाचे तीर्थस्थळ बनले आहे.^[१५] ईसापूर्व तीसऱ्या शतकातील पुरातत्त्विक पुराव्यावरून असे सूचित होते की कुशीनगर हे प्राचीन तीर्थस्थळ होते.^[१६]

कुशीनगर हे राष्ट्रीय महामार्ग -२८ वरील गोरखपूरपासून ५३ किमी पूर्वेस स्थित एक नगर पालिका आहे, जो अक्षांश २६° ४५ 'एन आणि ८३° २४' अंतरावर आहे. कुशिनगरसाठी गोरखपूर हा मुख्य रेल्वे टर्मिनस आहे, तर कुशीनगरपासून ५ किमी अंतरावर काशी येथे यूपी सिव्हिल एव्हिएशनची हवाई पट्टी सध्या उत्तर प्रदेश सरकार आणि भारत सरकारद्वारे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ म्हणून विकसित करण्यात आली आहे.^[१७]

परिनिर्वाण स्तूपबुद्धांची निर्वाण शिलालेख परिनिर्वाण स्तूपमध्ये आहे. पुतळा ६. १० मीटर लांब आहे आणि एक-एक रेड वाळू दगडाने बनलेला आहे. पश्चिमेकडे त्याच्या चेहऱ्यासह "मृत्य बुद्ध" दर्शविले. कोपऱ्यात दगडांच्या पोस्टसह मोठ्या विटांचे पाय ठेवलेले आहे.^[१८]

निर्वाण चित्ता (मुख्य स्तूप)

निर्वाण चित्ता मुख्य परिनिवाण मंदिराच्या अगदी मागे आहे. १८७६ साली कार्लेईल यांनी खोदले होते. उत्खननाच्या वेळी तांबे प्लेट सापडले, त्यात "निदान-सूत्र" या शब्दाचा समावेश होता ज्यात हरिबाला यांनी निर्वाण-चैत्य मध्ये प्लेट जमा केले आणि हे विधान पूर्ण केले. मंदिराच्या समोर बुद्धाची महान निर्वाण प्रतिमा स्थापन केली.^[१९]

रामाभर स्तूप

रामाभर स्तूप, यांना मुक्तिबंधन-चैत्य म्हणतात, बुद्धांचे संस्कार स्थान आहे. कुशीनगर-देवोरिया रोडवरील मुख्य निर्वाण मंदिरापासून १.५ किमी पूर्वेला ही जागा आहे.

मथा कुर श्राइन भगवान बुद्धाची एक विशाल प्रतिमा स्थापित केली आहे, जी एका खोड्यातून कोरलेली आहे. पुतळ्याच्या पायथ्यावरील शिलालेख १० व्या किंवा ११ व्या शतकात एडीशी निगडित आहे.

इतर प्रमुख ठिकाणे

• भारत-जपान-श्रीलंका मंदिर:- आधुनिक-काळातील बौद्ध स्थापत्य भव्य मंदिर म्हणजे भारत-जापान-श्रीलंका मंदिर.
• वट थाई मंदिर:- ठराविक थाई- बौद्ध स्थापत्यशास्त्रीय फॅशनमध्ये बांधलेले हे एक मोठे कॉम्प्लेक्स आहे.
• खोरे आणि विटांचे बांधकाम:- हे मुख्य निर्वाण मंदिर आणि स्तूप आहे. प्राचीन काळातील वेळोवेळी तयार केलेल्या वेगवेगळ्या मठांचे हे मठ आहे.^[२०]
• विविध पूर्वेकडील देशांच्या स्थापनेवर आधारित अनेक संग्रहालये, ध्यान पार्क आणि इतर अनेक मंदिरे.

उत्तर प्रदेशात सरकारने बौद्ध तीर्थक्षेत्रांना जोडण्यासाठी कुशीनगर-सारनाथ बुद्ध एक्सप्रेसवे प्रस्तावित केले आहे. एक्सप्रेसवे २०० किमी लांब आणि दोन ते साडेतीन तासांपर्यंतचे अंतर कमी करेल.

कुशिनगर भारतीय लोकसभा निवडणुकीसाठी कुशीनगर (लोकसभा मतदारसंघ) अंतर्गत येतो. भारतीय जनता पक्षाचा राजेश पांडे मतदारसंघातून सध्याचे संसद सदस्य भारतीय जनता पक्षाच्या आर. पी. एन. सिंह यांना २०१४ च्या सार्वत्रिक निवडणुकीत पराभूत करतात.^[२१]

कुशीनगर विधानसभा मतदारसंघाचे विद्यमान विधानसभा (आमदार) भारतीय जनता पक्षाचे रजनीकांत मनी त्रिपाठी आहेत.

कुशिनगर यांनी शिक्षणात भरपूर प्रगती केली आहे. गेल्या दशकात, या छोट्याशा शहरात डझनभर खाजगी आणि सरकारी संस्थांची स्थापना केली गेली आहे. कुशीनगरमधील सर्व शैक्षणिक संस्थांची यादी येथे आहे.

सरकारी संस्था

• बुद्ध पोस्ट ग्रॅज्युएट कॉलेज, कुशीनगर

• बुद्ध इंटरमीडिएट कॉलेज, कुशीनगर

पॉलिटेक्निक महाविद्यालये

• शासकीय पॉलिटेक्निक, मुजाहन, कुशीनगर

• मुट्टी चंद पॉलीटेक्निक इंस्टीट्यूट, कुर्मोमा, कुशीनगर

इतर संस्था

• एम.ए.वी.एम. वरिस्टा माध्यमिक विद्यालय कसिया, कुशीनगर

• सरस्वती शिशु मंदिर, कसिया, कुशीनगर

• राहुल शिशु शिक्षण निकेतन, कुशीनगर

• बुद्ध सेंट्रल अकादमी, कसिया, कुशीनगर

• व्हाईट कॉम्प्युटर एज्युकेशन, एनएच -28, गोरखपूर रोड, कुशीनगर

• राहुल पब्लिक स्कूल, कुशीनगर

• स्वार्गिया फुमलामती देवी कुशीनगर पब्लिक स्कूल, कुशीनगर

• लिहीन-सोन बौद्ध इंटरमीडिएट कॉलेज, कुशीनगर

• ज्ञानलोक महाविद्यालय, सरकारी सेवा, कुशीनगर
• नवीन जीवन मिशन शाळा, कासिया, कुशीनगर
• सेंट जेवियर्स हायस्कूल, कसिया, कुशीनगर
• ब्राइट चिल्ड्रेन अकादमी, कसिया, कुशीनगर
• सेंट जोसेफ स्कूल, सलेममगढ, कुशीनगर
• ज्ञान भूमी इंटरनॅशनल स्कूल, एनएच -28, कुशीनगर
• सेंट थेरेसेस स्कूल, पड्रुना, कुशीनगर
• मालती पांडे गर्ल्स इंटर कॉलेज, भालुली मदरी पट्टी, कासिया, कुशीनगर
• होली मदर्स इंग्लिश स्कूल, गौरव खास, कासिया रोड
• ग्रीन लॅंड पब्लिक स्कूल, कसिया
• क्वांटम पब्लिक स्कूल, कसिया
• एसडी पब्लिक स्कूल, बाभूनाली
• निरंकारी इंटर कॉलेज, कसिया
• होली मदर्स इंग्लिश स्कूल, कासिया रोड, गौरव खास
• एसपी मोंटेसरी, सेराही, कुशीनगर

• सचचिदानंद वत्सयान 'अगेय' (सच्चिदानंद हीरानंद वात्स्यायन 'अज्ञेय'), प्रसिद्ध हिंदी लेखक

• राम नागिना मिश्रा, माजी लोकसभा खासदार

• बलेश्वर यादव, माजी लोकसभा खासदार

• १६ व्या लोकसभेच्या सदस्य राजेश पांडे यांनी उत्तर प्रदेशातील विधान परिषदेचे सदस्य म्हणून काम केले

• भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या संसदेचे माजी सदस्य आर. पी. एन. सिंग यांनी माजी पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंग यांच्या मंत्रिमंडळात पेट्रोल व नैसर्गिक गॅस राज्यमंत्री म्हणूनही राज्य आणि परिवहन राज्य मंत्री म्हणून काम केले.

• अधिकृत संकेतस्थळ
• विकिव्हॉयेज वरील कुशीनगर पर्यटन गाईड (इंग्रजी)

विकिमीडिया कॉमन्सवर

कुशीनगर

संबंधित संचिका आहेत