ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ ଅମ୍ଳ
ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ ଅମ୍ଳ ଏକ ରାସାୟନିକ ଯୌଗୀକ ଅଟେ । ଏହା ହାଇଡ୍ରୋଜେନ କ୍ଲୋରାଇଡ (HCl) ଗ୍ୟାସର ଏକ ଘୋଳ ଅଟେ ଯାହା ସହଜରେ ପାଣିରେ ମିଶିଯାଏ । ଅତୀତରେ ଏହାକୁ (muriatic acid) ମ୍ୟୁରିଏଟିକ ଅମ୍ଳ କୁହାଯାଉଥିଲା । ଏହା ବ୍ୟାପକ ରୂପେ ଉଦ୍ୟୋଗରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ଏବଂ ଏହା ଭୋଜନର ପାଚକ କ୍ରୀୟାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିବା ପାଇଁ ପେଟଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ । ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ ଅମ୍ଳ, ସମସ୍ତ ଏସିଡ ପରି ଲବଣ (କ୍ଲୋରାଇଡ)ର ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ ଆଧାର ସହିତ ପ୍ରତିକ୍ରୀୟା କରିଥାଏ ।
| |||
| |||
 | |||
| Except where noted otherwise, data are given for materials in their standard state (at 25 °C (77 °F), 100 kPa) | |||
| Infobox references | |||
| |||
ପୂରାତନ ପୂର୍ବ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ନାମ "ମ୍ୟୁରେଟିକ ଏସିଡ"ର ଉତ୍ପତ୍ତି ଗୋଟିଏ ଅଟେ ; ମ୍ୟୁରେଟିକର ଅର୍ଥ "ଲୁଣ (ଲବଣ)ଦ୍ୱାରା ସମ୍ବନ୍ଧିତ" , ଏଥିପାଇଁ ମ୍ୟୁରେଟିକର ଅର୍ଥ "ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରାଇଡ", ଓ ଏହି ନାମ ଏବେ ମଧ୍ୟ ବେଳେ ବେଳେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।[୧][୨] ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ ଅମ୍ଳର ନାମ ୧୮୧୪ ମସିହାରେ ଫ୍ରାନ୍ସ ରସାୟନୀକଜ୍ଞ "ଜୋସେଫ ଲୁଈ ଗେ-ଲୁସାକ"ଙ୍କଦ୍ୱାରା ଗଠନ କରାଯାଇଥିଲା ।[୩]
ନିର୍ମାଣ
ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଓ କ୍ଲୋରିନର ସଳଖ ସଂଯୋଜନରେ ଏହା ତିଆରି ହୋଇପାରେ । କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ବ୍ୟାପାରର ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ ଅମ୍ଳ ଏହି ବିଧିରେ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ । ଏହି କ୍ରୀୟା ସାମାନ୍ୟ ଉତ୍ତାପରେ ହୋଇ ନଥାଏ । ସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକାଶରେ ଅଥବା ୨୫୦ ଡିଗ୍ରୀରେ ଗରମ କରିବାଦ୍ୱାରା ଏହି ସଂଯୋଜନ ବିଷ୍ଫୋଟ ସହିତ ହୋଇଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଲୁଣରେ ଅନ୍ଧକାମ୍ଳର କ୍ରୀୟାଦ୍ୱାରା ଏହାର ନିର୍ମାଣ ହୋଇଥାଏ । ସାମାନ୍ୟ ଉତ୍ତାପଦ୍ୱାରା ହାଇଡ୍ରୋଜେନ କ୍ଲୋରାଇଡ ଓ ସୋଡିୟମ ବାଇସଲଫେଟ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ ଓ ଉଚ୍ଚ ଉତ୍ତାପରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ କ୍ଲୋରାଇଡ ଏବଂ ସୋଡିୟମ ସଲଫେଟ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ ।
NaCl + H2SO4 = Na H S O4 (ସୋଡିୟମ ବାଇସଲଫେଟ) + 2HCl
2 NaCl + H2SO4 = Na2SO4 (ସୋଡିୟମ ସଲଫେଟ) + 2HCl
"ଲ ବ୍ଲୋକ" ବିଧିରେ ଧାବନ ସୋଡାର ନିର୍ମାଣରେ ଏହି ଉଚ୍ଚ ଉତ୍ତାପ ଯୁକ୍ତ ବିଧି ପ୍ରଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଏଠାରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ କ୍ଲୋରାଇଡ ସହ-ଉତ୍ପାଦ ଋପେ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
ହାଇଡ୍ରୋଜେନ କ୍ଲୋରାଇଡର ନିର୍ମାଣରେ ପାର୍ସୀଲେନ କିମ୍ବା କାଚର ପାତ୍ରରେ ସୁବିଧା ଜନକ ହୋଇଥାଏ କାରଣ ସାମାନ୍ୟ ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ଏହି ଅମ୍ଳଦ୍ୱାରା ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇଯାଏ । ପରନ୍ତୁ ଏବେ ଏପରି କିଛି ଧାତୁ ଓ ମିଶ୍ର ଧାତୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଛି, ଯାହାର ପାତ୍ରର ବ୍ୟବହାର ହୋଇପାରେ କାରଣ ଏହି ଅମ୍ଳର ଅତ୍ୟଧିକ ପ୍ରତିରୋଧ କରିଥାଏ ।
ଶୁଦ୍ଧ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ ଅମ୍ଳ ବର୍ଣ୍ଣହୀନ ହୋଇଥାଏ କିନ୍ତୁ ବ୍ୟାପାର ଅମ୍ଳ ଲୁହା ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଉପଦ୍ରବ୍ୟ କାରଣରୁ ହଳଦିଆ ରଙ୍ଗର ହୋଇଥାଏ । ନିଲୟନରେ ୨୮%ରୁ ୩୬% ଅମ୍ଳ ରହିଥାଏ । ବ୍ୟାପାର ଅମ୍ଳ ପ୍ରାଧାନ ଭାବେ ତିନୋଟି ଶ୍ରେଣୀର ହୋଇଥାଏ, ୧୮ ବୌମେକା (HCl, 27.92 ପ୍ରତିଶତ, ବିଶିଷ୍ଟ ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱ ୧.୧୪୧୭), ୨୦ ବୌମିକା (HCl, 33.145 ପ୍ରତିଶତ, ବିଶିଷ୍ଟ ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱ ୧.୧୬୦୦) ଓ ୨୨ ବୌମିକା (HCl, 35.21 ପ୍ରତିଶତ, ବିଶିଷ୍ଟ ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱ ୧.୧୭୮୯) ।
ଗୁଣ
ଭୌତିକ ଗୁଣ
ହାଇଡ୍ରୋଜେନ କ୍ଲୋରାଇଡ ବର୍ଣ୍ଣହୀନ, ତୀବ୍ର ଗନ୍ଧଯୁକ୍ତ ଗ୍ୟାସ ଅଟେ । ୦ ଡିଗ୍ରୀ ଏବଂ ୧ ବାୟୁମଣ୍ଡଳୀୟ ଚାପଦ୍ୱାରା ଏକ ଲିଟର ଗ୍ୟାସର ଭାର ୧.୬୩୯ ଗ୍ରାମ ହୋଇଥାଏ । ଦ୍ରବର ଫୁଟନ୍ତା ବିନ୍ଦୁ ୮୫ ଡିଗ୍ରୀରୁ ହିମାଙ୍କ ୧୧୪ ଡିଗ୍ରୀ, କ୍ରାନ୍ତିକ ତାପ ୫୨ ଡିଗ୍ରୀରୁ କ୍ରାନ୍ତିକ ଚାପ ୯୦ ବାୟୁମଣ୍ଡଳୀୟ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ଜଳରେ ଅମିତବ୍ୟୟୀ ଅଟେ । ୦ ଡିଗ୍ରୀରୁ ଏକ ଆୟତନ ପ୍ରତି ଜଳ ୫୦୬ ଆୟତନ ଗ୍ୟାସ ଓ ୨୦ ଡିଗ୍ରୀରୁ ପ୍ରତି ୪୭୭ ଆୟତନ ମିଶିଥାଏ । ଗ୍ୟାସ ମିଶିବାଦ୍ୱାରା ଉଷ୍ମ ବାହାରିଥାଏ । ଆଦ୍ର ବାୟୁରେ ଏହା ଧୂଆଁ ଦେଇଥାଏ । ଏହାର ବିଲୟନ ସ୍ଥାୟୀ ଫୁଟନ୍ତା ବିନ୍ଦୁ ଯୁକ୍ତ ଦ୍ରବ, ଫୁଟନ୍ତା ବିନ୍ଦୁ ୧୧୦ ଡିଗ୍ରୀ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ । ଏହିପରି ଦ୍ରବ୍ୟରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ କ୍ଲୋରାଇଡ ୨୦.୨୪ ପ୍ରତିଶତ ରହିଥାଏ ।
| ସାନ୍ଦ୍ରତା | ଧନତ୍ତ୍ୱ | ମୋଲରତା | ପିଏଚ (pH) | ସାନ୍ଦ୍ରତା | ବିଶିଷ୍ଟ ଉଷ୍ମ | ବାଷ୍ପଚାପ | ଫୁଟନ୍ତା ବିନ୍ଦୁ | ଦ୍ରବଣକ | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| kg HCl/kg | kg HCl/m3 | ବୌମେ (Baumé) | kg/L | mol/dm3 | mPa·s | kJ/(kg·K) | kPa | °C | °C | |
| 10% | 104.80 | 6.6 | 1.048 | 2.87 | −0.5 | 1.16 | 3.47 | 1.95 | 103 | −18 |
| 20% | 219.60 | 13 | 1.098 | 6.02 | −0.8 | 1.37 | 2.99 | 1.40 | 108 | −59 |
| 30% | 344.70 | 19 | 1.149 | 9.45 | −1.0 | 1.70 | 2.60 | 2.13 | 90 | −52 |
| 32% | 370.88 | 20 | 1.159 | 10.17 | −1.0 | 1.80 | 2.55 | 3.73 | 84 | −43 |
| 34% | 397.46 | 21 | 1.169 | 10.90 | −1.0 | 1.90 | 2.50 | 7.24 | 71 | −36 |
| 36% | 424.44 | 22 | 1.179 | 11.64 | −1.1 | 1.99 | 2.46 | 14.5 | 61 | −30 |
| 38% | 451.82 | 23 | 1.189 | 12.39 | −1.1 | 2.10 | 2.43 | 28.3 | 48 | −26 |
| ଏହି ସାରଣୀ ପାଇଁ ସନ୍ଦର୍ଭ ଉତ୍ତାପ କ୍ରମଶଃ 20 °C ତଥା 1 ବାୟୁମଣ୍ଡଳ (101.325 kPa) ଅଟେ । | ||||||||||
ରାସାୟନିକ ଗୁଣ
ରସାୟନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହା ଏକ ପ୍ରବଳ ଅମ୍ଳ ଅଟେ । ଅନେକ ଧାତୁ, ଯଥା: ସୋଡିୟମ, ଲୌହ, ଦସ୍ତା, ବ୍ରୋଞ୍ଜ ଆଦିକୁ ଆକ୍ରାନ୍ତ କରି କ୍ଲୋରାଇଡ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଉନ୍ମୁକ୍ତ କରିଥାଏ । ଧାତୁ ଗୁଡିକର ଅକ୍ସାଇଡ ଓ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ସାଇଡକୁ ଆକ୍ରାନ୍ତ କରି ଧାତୁ ଗୁଡିକର କ୍ଲୋରାଇଡ ବନେଇଥାଏ ଏବଂ ଜଳ ଉନ୍ମୁକ୍ତ କରିଥାଏ । ଏହା ସରଳତାରେ କ୍ଲୋରିନ ମୁକ୍ତ କରିଥାଏ । ମାଙ୍ଗାନିଜ ଡାଇଅକ୍ସାଇଡର କ୍ରୀୟାଦ୍ୱାରା କ୍ଲୋରିନ ବାହାରିଥାଏ ।
ନାଇଟ୍ରିକ ଅମ୍ଳ ସହିତ ମିଶି (HNO3 : HCl :: (3:1 ଅନୁପାତରେ) ଏହା ଅମ୍ଳରାଜ (aquaregia) ତିଆରି କରିଥାଏ ଯେଉଁଥିରେ ନାଇଟ୍ରୋସିଲ କ୍ଲୋରାଇଡ (NOCl) ରହିଥାଏ ଯାହା ଅନ୍ୟ ଧାତୁ ସହିତ ପ୍ଲାଟିନମ ଓ ସୁନାକୁ ମଧ୍ୟ ଆକ୍ରାନ୍ତ କରିଥାଏ । ଏହି ଦୁଇ ଉତ୍କୃଷଟ ଧାତୁ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଏକ ଅମ୍ଳଦ୍ୱାରା ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ନଥାନ୍ତି ।