Andrzej Frycz Modrzewski
Andrzej Frycz Modrzewski, właśc. Andrzej Piotr Modrzewski herbu Jastrzębiec (ur. 20 września 1503 w Wolborzu, zm. 1572 tamże) – polski pisarz polityczny okresu renesansu, sekretarz królewski.
Andreas Fricius Modrevius | |
Andrzej Frycz Modrzewski na obrazie Jana Matejki Unia lubelska, wyobrażenie artysty | |
Jastrzębiec | |
Rodzina | Modrzewscy herbu Jastrzębiec |
---|---|
Data i miejsce urodzenia | |
Data i miejsce śmierci | |
Ojciec | Jakub Modrzewski |
Żona | Jadwiga Kamieńska |
Życiorys
Był synem Jakuba, dziedzicznego wójta wolborskiego, używającego przydomka „Fricz”. Przydomek ów pochodził od drugiego imienia jego dziadka, Andrzeja Fryderyka, wywodzącego się prawdopodobnie ze Śląska[1]. Mając 11 lat, Andrzej Modrzewski wyjechał do Krakowa by zostać uczniem tamtejszej szkoły parafialnej. Na studia do Akademii Krakowskiej zapisał się w 1517 roku wpłacając na immatrykulację 2 gr. Studia ukończył dwa lata później poprzestając na stopniu bakałarza, który otrzymał 13 grudnia 1519. Uczył się również w Wittenberdze, gdzie wpłynęły na niego idee reformacyjne.
Około roku 1522 przyjął niższe święcenia kapłańskie i pracował w kancelarii prymasa Jana Łaskiego. Od 1547 był sekretarzem Zygmunta I Starego. W 1553 roku został wójtem Wolborza. Uczęszczał potajemnie m.in. wraz z kanonikiem Jakubem Uchańskim na tajne dysputy teologiczne w duchu różnowierczym organizowane przez spowiednika Bony Franciszka Lismanina[2].
W uwzględnieniu wiernych jego zasług i wyjątkowej nauki król Zygmunt August podwyższył mu w 1555 roku uposażenie roczne do 200 zł, a rok później (6 grudnia 1556 roku) na sejmie warszawskim, wziął Andrzeja Frycza Modrzewskiego w opiekę wydając mu list żelazny.
Pomimo przynależności do stanu duchownego, w 1560 wziął ślub z Jadwigą Kamieńską, kuzynką Andrzeja Ciesielskiego, z którym się przyjaźnił[3]. To wykroczenie, a także działalność reformatorska, spowodowały utratę wójtostwa wolborskiego (dziedziczność funkcji spłacił biskup włocławski) w 1569 roku. Pod koniec życia zbliżył się do radykalnego skrzydła polskich protestantów – braci polskich.
Z Jadwigą z Kamienia Kamieńską miał trójkę dzieci: Andrzeja, Elżbietę i Łucję. W drodze zakupu, stał się właścicielem majątków Małecz i Skrzynki, położonych w sąsiedztwie miejsca jego urodzenia. Zmarł na morowe powietrze jesienią 1572 roku w Wolborzu. Spoczął najprawdopodobniej w Małczu, w potajemnym pochówku, z uwagi na podejrzenia o herezję. Jest to współcześnie przeważająca opinia. Jego grób nie został odnaleziony.
Poglądy i twórczość
Najbardziej znane jego dzieło to napisane po łacinie De Republica emendanda (O naprawie Rzeczypospolitej, 1551). Rozprawa została też przełożona na język niemiecki i opublikowana w Krakowie i Bazylei[4]. Dzieło składa się z pięciu ksiąg:
- De moribus (O obyczajach)
- De legibus (O prawach)
- De bello (O wojnie)
- De Ecclesia (O Kościele)
- De schola (O szkole)
W traktacie zawierającym dogłębną analizę ustroju Polski, domagał się w księdze O Kościele uregulowania stanowiska Kościoła w Polsce, utworzenia kościoła narodowego, podporządkowanego państwu, uniezależnionego od papiestwa[5]. Krytykując zwierzchnictwo papieskie nad Polską używał argumentów, cyt. Papieże...podstawiając wszystkim nogi do całowania, każą wypełniać swoje rozkazy i polecenia, jakby one pochodziły z tajemnych planów bożych...i zapomniawszy o tym, że są tylko ludźmi, pragną, by im przyznawano tytuły i cześć niemal boską[6].
Tekst poświęcony Kościołowi został przez władze kościelne uznany za heretycki, dlatego dzieło Frycza znalazło się w 1603 roku w pierwszym polskim Indeksie Ksiąg Zakazanych powstałym z inicjatywy biskupa Bernarda Maciejowskiego[7], a pierwsze jej wydanie ukazało się bez dwóch ostatnich ksiąg.
W dziedzinie polityki Modrzewski był człowiekiem nadzwyczaj postępowym, a czasami nawet utopijnym w kontekście ówczesnego utartego i niewzruszalnego europejskiego kształtu politycznego. To właśnie Modrzewski rzucił jako pierwszy pomysł równości wobec prawa. Postulował zrównanie wszystkich grup społecznych (szlachty, mieszczaństwa i chłopstwa) w prawach. Przerósł tym wszystkich współczesnych w całej Europie, w tym np. Jeana Bodina, który postulat Modrzewskiego o równości wobec prawa odrzucał jako szczyt niedorzeczności. Opowiadał się za protekcjonizmem w gospodarce, opieką państwa nad ubogimi i publicznym szkolnictwem. Krytykował ustrój feudalny oraz wyzysk i poddaństwo chłopów. Domagał się ostrzejszych kar za zabójstwo oraz karania śmiercią nawet za kradzież. Sprzeciwiał się wojnom zaborczym.
Pisał również renesansowe mowy publicystyczne, takie jak:
- Lascius, sive de poena homicidii (Łaski, czyli o karze za mężobójstwo, Kraków, 1543) – rozprawa atakująca nierówność kar za zabójstwo, przewidywanych przez polskie prawo dla przedstawicieli różnych stanów, co faworyzowało szlachtę – idee te częściowo uwzględniły Statuty litewskie[8].
- Oratio Philalethis peripatetici (1545) – o prawo do nabywania dóbr ziemskich dla mieszczan.
Inne dzieła:
- Ad Serenissimum et Inclytum Regem Poloniae Sigismundum Augustum 1543
- Ad Archiepiscopos, Episcopos et Presbyteros Ecclesiarum Sarmaticarum 1545
- Ad populum plebemque Polonam 1546
- Ad regem pontifices presbyteros et populos Poloniae ac reliquae Sarmatiae 1546
- Liber De Ecclesia 1550-1551
- Orichovivs sive depulsio calumniarum Stanislai Orichouij Roxolani (1562)
- Andreae Fricii Modrevii Libri tres 1562
- O poprawie Rzeczypospolitey księgi czwore 1577
- Narratio simplex rei nouae et eiusdem pessimi exempli 1561
- Sylvae qvatvor 1590
Upamiętnienie
Jego imię nosi powstała w 2000 r. Krakowska Akademia, a także XVII LO w Warszawie, II LO w Rybniku, II LO we Włodawie, Szkoła Podstawowa nr 5 w Piotrkowie Trybunalskim, Szkoła Podstawowa nr 164 w Łodzi, Szkoła Podstawowa w Trzepnicy oraz Szkoła Podstawowa nr 2 w Brzezinach.
15 czerwca 2012 r. Sejm RP w związku z przypadającą w tym roku 440. rocznicą śmierci Andrzeja Frycza Modrzewskiego na drodze aklamacji przyjął uchwałę[10], w której uczcił jego pamięć oraz wyraził uznanie dla dorobku twórczego.
W Szczecinie, Gdańsku, Bytomiu, Mysłowicach, Wrocławiu i Włodawie jego imieniem nazwano jedną z ulic.
Uwieczniony na obrazie Jana Matejki pt. Rzeczpospoiita Babińska.
Wydania polskie dzieł Modrzewskiego
Pełne i jedyne jak dotąd w języku polskim wydanie dzieł wszystkich Andrzeja Frycza Modrzewskiego ukazało się w latach 50 XX w. w opracowaniu Komitetu Redakcyjnego Dzieł Modrzewskiego, pod przewodnictwem prof. dra Stefana Żółkiewskiego.
- Tom pierwszy: O poprawie Rzeczypospolitej (PIW, 676 s., Warszawa, 1953)
- Tom drugi: Mowy (PIW, 230 s., 1954)
- Tom trzeci: O Kościele księga druga (PIW, 430 s., 1957)
- Tom czwarty: Pisma 1560 – 1562 (PIW, 370 s., 1957)
- Tom piąty: Sylwy (PIW, 312 s., 1959)
Wszystkie tomy poprzedzone są wstępem prof. Łukasza Kurdybachy.
Odniesienia w kulturze
- Królowa Bona – polski serial telewizyjny z 1980. W rolę Andrzeja Frycza Modrzewskiego wcielił się Marek Kondrat.
Wybrana bibliografia przedmiotu
- Dziedzictwo Andrzeja Frycza Modrzewskiego w myśli politycznej i humanistycznej. Red.: Jerzy Kukulski. Toruń 2004.
- Stanisław Piwko: Frycza Modrzewskiego reforma państwa i kościoła. Warszawa 1979.
- Andrzej Frycz Modrzewski i problemy polskiego Odrodzenia. Red.: Tadeusz Bieńkowski. Wrocław – Warszawa – Kraków 1974.
- Andrzej Frycz Modrzewski. Bibliografia. Zestawiona przez Pracownie Biografii Staropolskiej Instytutu Badań Literackich. Wrocław – Warszawa – Kraków 1962.
- Łukasz Kurdybach: Ideologia Frycza Modrzewskiego. Warszawa 1953.
- Stanisław Kot: Andrzej Frycz Modrzewski: studium z dziejów kultury polskiej w. XVI. Kraków 1919.
- Władysław Knapiński: Andrzej Frycz Modrzewski jako teolog. Warszawa 1881[11].
- Antoni Małecki: Andrzej Frycz Modrzewski. „Biblioteka Ossolińskich” 1864
- Józef M. Ossoliński: Andrzej Frycz Modrzewski. W: Tegoż: Wiadomości historyczno-krytyczne do dziejów literatury polskiey, o pisarzach polskich, także postronnych, którzy w Polscze albo o Polscze pisali, oraz o ich dziełach z roztrząśnieniem wzrostu i różney kolei ogólnego oświecenia, jako też szczególnych nauk w narodzie polskim. T. 4. Kraków 1852, s. 71.
Przypisy
Bibliografia
- Praca zbiorowa: Postępowe tradycje oręża polskiego. Warszawa: 1986.
- Władysław Knapiński, Andrzej Frycz Modrzewski pisarz wieku XVI jako teolog, Warszawa 1881
- Prof. dr hab. Edmund Kotarski dla Wirtualnej Biblioteki
- Urszula Augustyniak, Andrzeja Frycza Modrzewskiego program naprawy społeczeństwa i państwa
Linki zewnętrzne
- Utwory Andrzeja Frycza Modrzewskiego w serwisie Wolne Lektury
- Utwory Andrzeja Frycza Modrzewskiego w serwisie Polona.pl
- ISNI: 0000000108958027
- VIAF: 46807645
- LCCN: n82044846
- GND: 118734342
- LIBRIS: fcrtpt1z34s056c
- BnF: 12197347n
- SUDOC: 030588189
- NKC: jn20000720175
- NTA: 073592455
- BIBSYS: 97005488
- Open Library: OL412082A
- PLWABN: 9810623203705606
- NUKAT: n94000878
- J9U: 987007276125405171
- NSK: 000229953
- LIH: LNB:I1s;=BT
- WorldCat: lccn-n82044846