Constantin von Economo

Młodość i edukacja

Constantin Alexander Economo urodził się 21 sierpnia 1876 roku w Braile, w rodzinie arystokratycznej. Jego ojcem był Johannes Economo (1834–1921), grecki przemysłowiec, baron od 1904, a matką Hélène Economo z domu Murati (1848–1923)^[1][2]. Jego rodzice pobrali się w Budapeszcie w 1866 roku^[2]. Rodzina Economo pochodziła z okolic Edessy, a rodzina Muratich z Seres. W Monarchii Austro-Węgierskiej rodzina von Economo, która przyjęła obywatelstwo austriackie na krótko przed I wojną, należała do szanowanych greckich rodów, o takich nazwiskach jak Karajan, Ypsilanti, Dumbas czy Christomano. W rodzinie Economo było kilku wysoko postawionych hierarchów Greckiego Kościoła Prawosławnego; wuj Johannesa Economo był ostatnim biskupem w rodzinie. Nazwisko Economos oznacza po grecku „zarządca parafii”^[2].

Constantin był piątym dzieckiem Johannesa i Hélène. Dwoje rodzeństwa Constantina (pierwszy Constantin i Maria) zmarło w niemowlęctwie, poza nimi miał siostry Sophię i Marię oraz braci Demetriusa, Johannesa i Leo. Rodzina przeniosła się do Triestu, gdy miał rok i tam dorastał. Był doskonałym atletą, od najmłodszych lat mówił po grecku, francusku, włosku i niemiecku^[1][3]. W wieku 14 lat, zainspirowany książką Cesare Lombroso Genio e follia (1864), zapragnął studiować medycynę, ale po ukończeniu gimnazjum w 1893 ojciec Constantina przekonał go do studiowania inżynierii. Po dwóch latach w Wiedeńskiej Wyższej Szkole Technicznej (Technische Hochschule Wien), gdzie uczył się obok inżynierii technologii lotnictwa, jednak otrzymał od ojca zgodę na zmianę kierunku studiów.

Economo był pilnym i zdolnym studentem, pierwszą pracę naukową ukończył jeszcze w latach studenckich. Rodzina dbała o jego finanse: podczas pobytu w Wiedniu mieszkał w Hotelu Sacher. W biografii uczonego jego małżonka wspomina jednak, że Constantin stołował się w pośledniejszych hotelach, by za zaoszczędzone pieniądze (z i tak niemałego kieszonkowego) móc kupować więcej książek^[4]. W połowie studiów, podczas kilkumiesięcznych wakacji 1898/1899, Constantin odbył sześciomiesięczną podróż z bratem Demetriusem przez Stany Zjednoczone, Kanadę, Japonię, Chiny i Indie.

Jeszcze podczas studiów pracował w Instytucie Histologicznym Victora von Ebnera i jako asystent w Instytucie Fizjologii Siegmunda Exnera. 31 stycznia 1901 w Wiedniu otrzymał doktorat. Następny rok spędził specjalizując się u Hermanna Nothnagela w wiedeńskiej klinice, po czym odbył intensywną podróż naukową („Studienreise”) po Europie; w 1903 przebywał w Paryżu studiując psychiatrię u Valentina Magnana i Alexisa Joffroya oraz neurologię pod okiem Pierre’a Mariego i Fulgence’a Raymonda; przez krótki czas zajmował się hipnozą u Hippolyte'a Bernheima w Nancy; następnie przez trzy miesiące poznawał anatomię i fizjologię u Albrechta von Bethego i Juliusa R. Ewalda w Strasburgu, przez pół roku neurohistologię u Alois Alzheimera w Monachium, neurologię i psychiatrię u Hermanna Oppenheima i Georga Ziehena w Berlinie oraz neuroanatomię porównawczą u Carla Isidora Coriego w Trieście.

W 1906 powrócił do Wiednia, gdzie spędził następne 25 lat. Mieszkanie von Economo znajdowało się na Rathausstrasse 13, Wien I. W mieszkaniu przy tej samej ulicy (Rathausstrasse 7) dwadzieścia lat wcześniej swoją praktykę rozpoczął Freud^[2]. W Wiedniu von Economo podjął pracę w klinice psychiatrycznej tamtejszego Allgemaines Krankenhaus u późniejszego noblisty Juliusa Wagnera-Jauregga, jako jego asystent.

Kariera pilota

Constantin von Economo był też jednym z pionierów awiacji. W 1907 zainteresował się lotnictwem i baloniarstwem^[2][5][6]. W Paryżu nauczył się pilotować balon i wkrótce otrzymał licencję pilota (numer 10); licencję pilota balonów miał też Aristide de Economo^[7]. W Mourmelon-sur-Marne w 1908 zakupił aeroplan Voisina i w 1912 dostał międzynarodową licencję pilota jako pierwszy obywatel Austrii^[2]. Na maszynie Voisina odbył brawurowy lot z Wiener Neustadt do Kottingbrunn, co zajęło mu rekordowe, jak na początek XX wieku, 55 minut^[4]. Od 1910 przez szesnaście lat był prezydentem założonego w 1901 Österreichischer Aero Club^[8]. W 1911 jego pokaz lotu samolotem Etrich Taube podziwiał cesarz Franciszek Józef, a w 1913 von Economo spotkał się z Ferdinandem von Zeppelinem. Podczas dużych manewrów wojskowych w 1912 pilotował własną maszynę i został powołany na C. K. pilota^[1]. Służył w lotnictwie na Pierwszym Froncie Tyrolskim (froncie Isonzo) w szwadronie stacjonującym w Lavis podczas I wojny i otrzymał wiele odznaczeń. Razem z przyjacielem Alexandrem Cassinone orędował za ustanowieniem lotniska w Aspern (powstało w 1913, jako że lotnisko w Neustadt znajdowało się zbyt daleko od Wiednia, a lokalizacja wybrana w 1909 – Simmering-Heide – okazała się być nieodpowiednia^[1]). Z okazji 30. rocznicy powstania Österreichischer Aero Club w 1931 roku, na krótko przed śmiercią, wygłosił mowę, w której wyraził przekonanie, że w XX wieku ludzkość przezwycięży grawitację i zdobędzie przestrzeń kosmiczną^[1].

Badania 1916-1931

W 1916 został odesłany do Wiednia, gdzie w klinice Wagnera-Jauregga zajmował się leczeniem urazów mózgu. Badał też przypadki choroby Wilsona^[9], hemibalizmu, stwardnienia rozsianego, paranoia querulans^[10][11] i dipsomanii. Dokonał wtedy istotnych obserwacji nad przypadkami nowej, nieznanej wcześniej choroby, której epidemia właśnie rozpoczynała się w Europie. W kwietniu 1917 przedstawił przed członkami Wiedeńskiego Towarzystwa Psychiatrycznego referat, w którym opisał śpiączkowe zapalenie mózgu, a 10 maja 1917 jego praca ukazała się w „Wiener klinische Wochenschrift”. W 1929 wydana została jego klasyczna monografia poświęcona tej chorobie, dzięki czemu eponim zapalenia mózgu von Economo jest wciąż w użyciu.

Constantin von Economo został profesorem nadzwyczajnym psychiatrii i neurologii w 1913, a w 1921 profesorem zwyczajnym. 10 czerwca 1919 w Katedrze św. Szczepana w Wiedniu ożenił się z córką austriackiego generała, księcia Alois von Schönburga-Hartensteina, Karoline (Lili) Schönburg-Hartenstein (1892–1986)^[12]. Małżeństwo pozostało jednak bezdzietne. W 1928 otrzymał propozycję zastąpienia Wagnera-Jauregga na stanowisku dyrektora wiedeńskiej Kliniki Psychiatrii i Neurologii, ale odrzucił ją, ponieważ nie chciał, by jego praca była podporządkowana obowiązkom administracyjnym.

W 1928 był pierwszym uczonym uhonorowanym nagrodą Akademii Ateńskiej^[13]. W 1929 odwiedził Stany Zjednoczone i asystował przy operacji neurochirurgicznej przeprowadzanej przez Harveya Cushinga w Bostonie^[2]. 3 grudnia tego roku przedstawił Towarzystwu Lekarzy i Chirurgów na Uniwersytecie Columbia referat poświęcony swoim badaniom neuroanatomicznym nad ośrodkiem snu^[14].

W 1931 został dyrektorem nowo utworzonego Instytutu Badań nad Mózgiem połączonego z kliniką psychiatryczną.

W 1924, na krótko przed wydaniem Die Cytoarchitektonik der Hirnrinde des erwachsenes Menschen, von Economo miał pierwszy napad dusznicy bolesnej. W sierpniu 1931 na Festiwalu w Salzburgu obejrzał przedstawienie Fidelio, następnie wyjechał do Brna na 1. Międzynarodowy Kongres Neurologiczny, który odbył się w dniach 31 sierpnia–4 września i w którego organizacji Economo miał znaczny udział. Po powrocie do Wiednia 8 września dostał zawału serca powikłanego udarem mózgu. 21 października von Economo zmarł we własnym domu^[15][16].

Po śmierci

O śmierci von Economo w nekrologach z żalem zawiadomili m.in. Otto Marburg^[17][18], Alexander Pilcz^[19], Hugo Spatz^[20], Erwin Stransky^[21], Ernst Sträussler^[22] i Wagner von Jauregg. Constantin von Economo został pochowany w rodzinnym grobowcu na Cmentarzu Św. Anny w Trieście^[23]. Wspomnienia o Constantinie von Economo zostały spisane przez wdowę po nim, Karoline von Economo, i Juliusa Wagnera-Jauregga^[24][25]. Biografię von Economo napisali też belgijski neurolog i neuropatolog Ludo van Bogaert oraz francuski historyk medycyny, bratanek Constantina von Economo, Jean Théodoridès^[26]. Krótsze opracowania biograficzne napisali m.in. Otto Marburg^[27][28] i Franz Seitelberger^[29][30]. Ten ostatni określił von Economo jako „największego austriackiego neurologa”^[26]. W ostatnich latach dwa przeglądowe artykuły przedstawiające bogaty dorobek von Economo opublikował Lazaros C. Triarhou^[2][31], który podjął się również opracowania reedycji „Atlas of Cytoarchitectonics of the Adult Human Cerebral Cortex” (Karger 2008, ISBN 978-3-8055-8289-6). W dniach 11–12 marca 2008 w Trieście odbyło się specjalne sympozjum poświęcone cytoarchitektonice kory mózgowej naczelnych, specjalnymi gośćmi były Elena i Gabriella Economo^[32].

W 1976 austriacka poczta wydała w stulecie urodzin von Economo okolicznościowy znaczek (Stanley Gibbons no. 1765; Scott no. 1040)^[33]. Popiersie neurologa dłuta Maxa Kremsera (1965) znajduje się w holu (Arkadenhof) Uniwersytetu Wiedeńskiego^[4]. Na froncie domu w Wiedniu, w którym mieszkał uczony, znajduje się okolicznościowa tablica:

Constantin von Economo der große Hirnforscher und Menschenfreund wohnte von 1905–1931 in diesem Hause. (Constantin von Economo, wielki badacz mózgu i przyjaciel ludzkości, żył w tym domu w latach 1905–1931)

W 10. dzielnicy Wiednia znajduje się Economostraße^[4].

Współcześni opisywali von Economo jako niezwykłego człowieka wielkiego charakteru, naukowca w najlepszym sensie tego słowa. Żona neurologa opisywała osobowość Konstantina jako miłą, spokojną, harmonijną; von Economo miał umiejętność odróżniania rzeczy ważnych od nieistotnych. Był bardzo oczytany i miał szerokie zainteresowania; zajmując się problemem, poświęcał mu się bez reszty. Przy lampce nocnej trzymał Odyseję, Nowy Testament i Fausta^[2]. Pamiętany był za dowcipne wyrażenia i pomysłowe jeux-de-mots. Był utalentowanym mówcą. Miał uzdolnienia artystyczne; jego ryciny z prac neurologicznych określane są jako małe dzieła sztuki^[2].

Nominacja do nagrody Nobla

Wiadomo, że von Economo był trzykrotnie nominowany do Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny za prace nad śpiączkowym zapaleniem mózgu: w 1926 przez A. Kousisa, profesora historii medycyny Uniwersytetu w Atenach, w 1930 przez Henry’ego Marcusa, profesora neurologii Instytutu Karolinska i w 1932 razem z Harveyem Cushingiem przez Friedricha von Müllera, profesora medycyny Uniwersytetu w Monachium^[34].

Ze 139 opublikowanych prac naukowych Economo, 49 dotyczy encephalitis lethargica i powiązanych tematów, a 14 – anatomii, fizjologii i patologii snu^[31], 26 psychopatologii i neuropatologii klinicznej oraz doświadczalnej. Łączna liczba stron dzieł zebranych Economo wynosi około 4 200^[2].

Badania neurohistologiczne i nad cytoarchitektoniką

Prace von Economo na polu neurohistologii dotyczyły na początku rozwoju przysadki kur i gołębi. Jako 23-letni student medycyny opublikował pracę Zur Entwicklung der Vogelhypophyse (O rozwoju ptasiej przysadki)^[35]. W 1925 razem z Georgiem N. Koskinasem wydał Die Cytoarchitektonik der Hirnrinde des erwachsenen Menschen, elegancki i dokładny atlas cytoarchitektury ludzkiej kory mózgowej^[36]. Praca spotkała się od razu z uznaniem neuroanatomów^[37], jest ceniona i wznawiana do dziś^[38]. Dwa lata później ukazała się mniejsza objętościowo praca, klasyczna już monografia Zellaufbau der Grosshirnrinde des Menschen: zehn Vorlesungen^[39]. Von Economo razem z Koskinasem opracowali technikę pionowych przekrojów przez każdy zwój mózgu, co pozwoliło im przedstawić dalece dokładniejszą mapę cytoarchitektury pól kory mózgowej niż Korbinianowi Brodmannowi kilka lat wcześniej^[40]. Von Economo pracował nad kolejnym dziełem poświęconym cytoarchitektonice rdzenia kręgowego (Myeloarchitektonik der Hirnrinde des erwachsenen Menschen), ale jego praca pozostała nieukończona^[41]. Duże, wrzecionowate, dwubiegunowe neurony 5. warstwy kory przedniej zakrętu obręczy i kory czołowo-wyspowej określane są do dziś mianem neuronów von Economo^[42].

Economo opracował, w oparciu o metodę wiedeńskiego antropologa Alphonsa Pollera, nową technikę sporządzania pośmiertnych modeli mózgu i przeżyciowych modeli czaszki^[43][44][45]. Model głowy Constantina von Economo sporządzony przez Pollera posłużył za wzór marmurowego popiersia uczonego znajdującego się w Arkadenhof Uniwersytetu Wiedeńskiego^[31]. Metoda opierała się na koloidalnej substancji zwanej Negocollem, ciekłej po ogrzaniu w roztworze wodnym, tężejącej w temperaturze ciała, nie uszkadzającej przy tym delikatnej kory mózgowej. Roztwór Negocollu był rozprowadzany na powierzchni mózgowia (świeżego lub utrwalonego w formalinie) przy pomocy szpatułki lub miękkiej szczoteczki. Negocollowy odlew był utrwalany przy pomocy warstwy innego środka, mającego konsystencję wosku Celeritu. Po sporządzeniu, w kolejności, odlewu bocznej powierzchni i przyśrodkowej powierzchni półkuli mózgu, mózgowie było usuwane, a utrwalony odlew wypełniano trzecim środkiem o nazwie Hominit^[31].

Badania nad śpiączkowym zapaleniem mózgu

Opisując śpiączkowe zapalenie mózgu von Economo przedstawił w pełni symptomatologię choroby, wprowadzając podział na trzy główne typy schorzenia (somnolencyjno-oftalmoplegiczny, hiperkinetyczny, amiostatyczno-akinetyczny) i jako pierwszy opisał zmiany w istocie czarnej pacjentów zmarłych z powodu przewlekłej postaci choroby, niezależnie od Konstantina Trietiakowa, który w tym samym 1919 roku przedstawił zwyrodnienie nigralne jako charakterystyczną cechę neuropatologiczną choroby Parkinsona^[46]. Tym samym von Economo poczynił znaczący wkład w poznanie etiologii schorzeń układu pozapiramidowego^[47]. Razem z von Wiesnerem udało mu się przepasażować chorobę na naczelne, przez podtwardówkową inokulację tkanek pobranych od zmarłego pacjenta. Zakażona małpa zdechła w przeciągu 48 godzin; autopsja wykazała nacieczenie zapalne naczyń krwionośnych i wynaczynienia krwi.

Część artykułów poświęconych śpiączkowemu zapaleniu mózgu powstała jako odpowiedź na głosy podające w wątpliwość pierwszeństwo Economo w opisaniu choroby, przede wszystkim na artykuł Jeana-René Crucheta i jego współpracowników, Moutiera i Calmettesa, którzy w 1917 roku opisali dwa przypadki encéphalomyélite subaiguë diffuse^[48]. von Economo bezpardonowo zaatakował Crucheta w szeregu sprostowań opublikowanych w europejskich czasopismach, określając jego argumenty jako „nieokreślone i ogólnikowe pretensje do pierwszeństwa”, nawiązujące do nie przekonującego opisu przypadku, mogącego równie dobrze odnosić się do kiły, guza, psychozy wojennej, padaczki, hemiplegii jak i innej postaci zapalenia mózgu, rdzenia lub nerwów. Cruchet był nieświadomy epidemii choroby i nie udało mu się przenieść choroby na świnki morskie. Mimo to, we Francji do dziś spotyka się określenie choroby Crucheta-von Economo.

Sam von Economo zwrócił uwagę na wczesny opis choroby autorstwa Arnolda Nettera, lekarza ze Szpitala Trousseau w Paryżu, który opisał encephalitis lethargica rok po Constantinie. By wyjaśnić kwestię pierwszeństwa, Economo napisał artykuł po francusku, opublikowany w Schweizer Archiv für Neurologie und Psychiatrie^[49] i opatrzony komentarzem redaktora naczelnego pisma, Constantina von Monakowa^[50].

Badania nad snem

Podczas badań nad śpiączkowym zapaleniem mózgu Economo doszedł do wniosku, że istnieje ośrodek w mózgowiu zawiadujący snem i czuwaniem, który określał jako Schlafstauerungszentrum. Doprowadziły go do tego obserwacje pacjentów z zapaleniem mózgu, u których w najczęstszym typie choroby (somnolencyjno-oftalmoplegicznym), obok somnolencji występowało porażenie mięśni dźwigaczy powieki. Znał też obserwacje wiedeńskiego neuroanatoma i okulisty Ludwiga Mauthnera (1840–1894), który w 1880 opisał fizjologiczny obrzęk mózgu skojarzony ze snem w okolicy wodociągu Sylwiusza i nakrywki. Ponadto w jednym z wcześniejszych doświadczeń u kota, u którego lezja konarów mózgu była niezamierzenie rozległa i rozciągała się na cały dół międzykonarowy, von Economo zaobserwował nieprzerwany sen zwierzęcia przez 15 dni^[51][52][53].

Na podstawie badań neuropatologicznych von Economo zaproponował w 1929 lokalizację ośrodka zawiadującego snem na pograniczu śródmózgowia i międzymózgowia, do przodu od jąder nerwu okoruchowego, z odrębnymi częściami dla czynności czuwania (Wachteil) i snu (Schlafteil)^[54][55]. Jego przewidywania okazały się być trafne. Po II wojnie światowej Walle Nauta i inni doświadczalnie wykazali, że lezja bocznej tylnej części podwzgórza indukuje sen. Giuseppe Moruzzi i Horace Magoun zidentyfikowali wstępujący aktywujący twór siatkowaty, regulujący procesu snu i czuwania na poziomie przodomózgowia.

W 1930 Economo wysunął hipotezę patogenezy narkolepsji – opierając się na doświadczeniu z rzadkimi przypadkami uszkodzeń tylnej części hipokampa napisał, że „jest bardzo prawdopodobne, aczkolwiek nie dowiedzione, że narkolepsja [opisana przez] Gelineau, Westphala i Redlicha bierze się z nieznanej jeszcze choroby tego obszaru”^[56][57].

Osobny artykuł: Dzieła Constantina von Economo.

• Triarhou LC. The signalling contributions of Constantin von Economo to basic, clinical and evolutionary neuroscience. „Brain research bulletin”. 3 (69), s. 223–43, kwiecień 2006. DOI: 10.1016/j.brainresbull.2006.02.001. PMID: 16564418. 
• Triarhou LC. The percipient observations of Constantin von Economo on encephalitis lethargica and sleep disruption and their lasting impact on contemporary sleep research. „Brain research bulletin”. 3 (69), s. 244–58, kwiecień 2006. DOI: 10.1016/j.brainresbull.2006.02.002. PMID: 16564419. 
• Lavie P. The sleep theory of Constantin von Economo. „Journal of sleep research”, s. 175–178, wrzesień 1993. DOI: 10.1111/j.1365-2869.1993.tb00083.x. PMID: 10607091. 

• Constantin von Economo w bazie Who Named It (ang.)
• Triarhou LC. History of Neuroscience: Constantin von Economo (1876-1931). IBRO History of Neuroscience (2007)