Jaćwingowie

W zależności od źródeł (ruskie, polskie, niemieckie, litewskie) oraz form wymowy, lud ten bywa znany jako:

• pol. Jaćwingowie, Jaćwięgowie, Jaćwięgi, Jadźwingowie, łac. Jaczwangos, Jentousi, lit. Jotvingiai, biał. Яцьвягі, ros. Ятвя́ги^[3], niem. Jatwinger, Jadwinger, Jotwinger, Jatwägen.
• pol. Sudowowie, Sudawianie, łac. Sudovia, lit. Sūduviai, niem. Sudauer^[4],
• pol. Polekszanie, Połekszanie, łac. Pollexiani^[a],
• pol. Dajnowie, lit. Dainaviai^[6]

Według historyka i językoznawcy Jerzego Nalepy każda z nazw dotyczyła pierwotnie tylko części terenu zamieszkanego przez Jaćwingów lub jednego z ich plemion i została przeniesiona na całą Jaćwież przez najbliżej sąsiadujące z nimi ludy^[2]. Nazwy te miały pochodzić od rzek, nad którymi zamieszkiwały poszczególne odłamy Jaćwingów: Pollexiani mieliby zajmować tereny nad rzeką Łek (obecnie Ełk) przy granicy z Mazowszem^[7][8], Jatvjagi mieli zamieszkiwać okolice rzeki Antia (czyli Czarnej Hańczy) blisko Czarnej Rusi^[9], Dajnowie — tereny dzisiejszej południowej Litwy. Odłam Jaćwingów określany jako Sudowite miał zajmować obszar w okolicach rzeki Sudonia, która jest lewym dopływem Szeszupy lub przy północnej granicy Wielkich Jezior Mazurskich^[4].

Sudowowie bywają identyfikowani ze wspomnianymi przez starożytnych pisarzy Soudinoi (m.in. Klaudiusz Ptolemeusz). Jednak – tak jak w przypadku Galindów – nie ma naukowych przesłanek by łączyć z nimi Jaćwingów^[10][b].

Osobny artykuł: Jaćwież.

Ślady nowego osadnictwa na terenach zamieszkanych w czasach historycznych przez Jaćwingów archeolodzy datują na VIII^[11]–IX^[12] wiek n.e. Zamieszkiwali teren pomiędzy Wielkimi Jeziorami Mazurskimi na zachodzie, środkowym odcinkiem rzeki Niemen na wschodzie i na północy oraz Biebrzą czy wręcz Narwią na południu znany jako Jaćwież^[2]. Choć opinie badaczy co do faktycznego jego zasięgu są podzielone^[13]. Wśród badaczy XIX-wiecznych istniało błędne przekonanie o dużo bardziej rozległym obszarze osadnictwa jaćwieskiego – w pojęciu tzw. „Wielkiej Jaćwieży”^[14][15]. Ich obecności przypisywano nawet cmentarzysko w Twarogach Ruskich położonych w pobliżu Drohiczyna nad Bugiem, daleko poza wspomnianym obszarem^[16]. Samemu Drohiczynowi błędnie przydawano rolę stolicy jaćwieskiej^[17] , do czego przyczyniła się wzmianka w kronice Macieja Miechowity oraz u Długosza^[18]. Przypisywano im także słowiańskie grodzisko znane jako „Wały Jaćwingowskie” w Niewiadomej i kurhany rostołckie, które są identyfikowane obecnie z kulturą wielbarską i Gotami^[14].

Pod wpływem walk z Rusinami, Polakami i Zakonem oraz prowadzonej przez sąsiadów akcji kolonizacyjnej, terytorium Jaćwieży kurczyło się i w XIII wieku ograniczało się do tzw. Jaćwieży właściwej, rozumianej jako rejon Suwałk, Sejn, Augustowa, Olecka i Ełku. Ostatecznie na mocy traktatu mełneńskiego z 1422 opustoszała Jaćwież została podzielona pomiędzy Zakon i Wielkie Księstwo Litewskie. Jednym ze znacznych ośrodków Jaćwieży był gród w miejscowości Szurpiły^[11].

Zobacz też kategorię: Grodziska jaćwieskie.

Kurhany na terenach dawnej Jaćwieży przypisywane powszechnie Jaćwingom są starsze niż ich obecność na tych terenach i datują się na czasy kultury sudowskiej z II wieku n.e.^[10]

• 
  Największy kurhan na terenie cmentarzyska popularnie przypisywanego Jaćwingom w okolicy Suwałk
• 
  Kurhany z czasów kultury sudowskiej
• 
  Mało znany kurhan w lesie w pobliżu wsi Jatwieź Duża

Grodziska jaćwieskie w granicach Polski, Litwy i okręgu kaliningradzkiego wg M. Engel i C. Sobczak^[19]

Unikali staczania walnych bitew oraz zdobywania fortyfikacji, a swoją taktykę opierali na szybkich wypadach na terytorium nieprzyjaciela i powrotach z łupem na Jaćwież. Wyprawy odwetowe musiały się liczyć z ciężkimi warunkami terenowymi na Jaćwieży, ponieważ były to tereny zalesione, bagniste, z licznymi rzekami, jeziorami i wzgórzami morenowymi, co ułatwiało organizowanie zasadzek^[8]. Stąd ich wrogowie niejednokrotnie najeżdżali ziemie Jaćwieży zimą, gdy mróz skuwał mokrą ziemię oraz przeszkody wodne^[20][12][21].

Kroniki średniowieczne podkreślają waleczność wojowników jaćwieskich. Jan Długosz opisując w swych „Rocznikach” wyprawę Bolesława Wstydliwego na Jaćwingów w 1264 r. zawarł taką ich charakterystykę:

• epoka brązu – w okolicy wsi Jatwieź Duża w okresie pomiędzy VIII a VI wiekiem p.n.e. znajdowała się osada o charakterze obronnym^[23]
• II–VII wiek n.e. – kultura sudowska obejmuje teren zajmowany później przez Jaćwingów.
• II wiek – Ptolemeusz, grecki geograf – za Marinosem z Tyru^[10] – pisze o Galindach i „Sudinach” (stgr. Γαλινδαι και Σουδινοί – czyt. Galindai kai Soudinoi).
• 2. połowa II wieku–początek III wieku – pierwsze groby w kurhanach kamienno-ziemnych^[10]
• VI–VII wiek – kryzys kultury sudowskiej, zanik wcześniejszych zwyczajów pogrzebowych w postaci kurhanów i większości osadnictwa, przypuszczalnie związany z Wielką wędrówką ludów. Większość Sudowii po tym okresie nie jest zamieszkana.
• IX wiek – powstają nowe struktury osadnicze. Początki osadnictwa jaćwieskiego.
• 944 – Nestor wymienia wśród posłów wareskich Igora do Konstantynopola Warega zwanego: Jatwiag Gunarew – pierwsze wystąpienie nazwy w piśmie,
• 983 – Powieść minionych lat wzmiankuje o najeździe Włodzimierza Wielkiego^[24]  na teren Jaćwieży^[25]. Wzmianka Nestora jest pierwszym pewnym użyciem ich nazwy^[26]. Spalenie ośrodka w Szurpiłach (potwierdzone badaniami archeologicznymi)^[11].
• X wiek – Bolesław I Chrobry sprzymierza się z Jaćwingami w walce przeciw Rusi i pozostałym plemionom pruskim^[27].
• 1038, 1040, 1044 – najazdy Jarosława Mądrego, księcia Rusi na Jaćwież wzmiankowane przez Nestora^[25].
• XI–XIII wiek – walki Jaćwingów z Polakami i Rusinami, czasowe koalicje z Polakami przeciw Rusinom i Prusom (wyludnienie w wyniku najazdów sąsiedniej, pruskiej Galindii). Najazdy jaćwieskie na Mazowsze a wręcz na lubelską Małopolskę powodują odwetowe najazdy książąt polskich.
• 1102 – Rusini ponownie najeżdżają Jaćwież^[28].
• 1112 – wyprawa Jarosława Światopełkowicza, księcia wołyńskiego przeciw Jaćwieży.
• 1170 – Benesz, brat Bolesty uderza z Jaćwingami na wieś Biskupice by zamordować biskupa płockiego Wernera^[29].
• 1192 – opisana przez Kadłubka odwetowa wyprawa księcia Kazimierza Sprawiedliwego przeciwko Jaćwingom, który najpierw pobił pod Drohiczynem sprzymierzonego z nimi rusińskiego księcia, a potem wkroczył na Jaćwież i zmusił do poddaństwa i płacenia trybutu Połekszan^[30][31].
• 1196 – najazd jaćwięski na księstwo halicko-włodzimierskie i odwetowa zimowa wyprawa księcia Romana^[32]
• ok. 1217 – Jaćwingowie wspomagają księcia Daniela Halickiego w wojnie z Leszkiem Białym^[33].
• po 1231 – Konrad Mazowiecki sprzymierzony z Jaćwingami walczy przeciw Bolesławowi Wstydliwemu^[34].
• 1254 – układ w Raciążu o planowanym rozbiorze Jaćwieży pomiędzy księciem mazowieckim Siemowitem I, Danielem Halickim i komturem Burchardem von Hornhausenem^[35].
• 1254–1257 – okres istnienia krótkotrwałego biskupstwa łukowskiego, erygowanego staraniem Bolesława Wstydliwego celem chrystianizacji Jaćwingów. Rozwiązane po protestach krzyżackich przez papieża^[36][37].
• 1255–1260 – anonimowy autor Descriptiones terrarum opisuje w swym dziele Jaćwież i jej sąsiadów^[38].
• 1256 – najazd książąt ruskich Daniela i Wasylki wspomaganych przez Piastów, Siemowita I i Bolesława Wstydliwego (małopolskie wojska Bolesława prowadzili wojewoda Sąd i kasztelan Sięgniew)^[39].
• 1262 – odwetowy najazd Mendoga i Jaćwingów na Siemowita za udział w wyprawie krzyżackiej na Źmudź. Śmierć księcia w Jazdowie^[40].
• 1264 – po spustoszeniu przez Jaćwingów ziemi łukowskiej i Małopolski aż po Tarczek Bolesław Wstydliwy zorganizował wyprawę odwetową, w której pobił ich wodza Komata w dwudniowej bitwie pod Brańskiem^[39]
• 1273/1274 – ostatni zimowy najazd książąt ruskich na Jaćwież^[41].
• 1279 – Jaćwingowie proszą księcia ruskiego Włodzimierza o dostawy zboża. Płacą srebrem, woskiem i futrami z wiewiórek, kun i bobrów. Zboże płynie łodziami Bugiem i Narwią. Pod Pułtuskiem cały transport zostaje jednak zrabowany^[42][43].
• 1282 – najazd Jaćwingów i Litwinów na Lubelszczyznę, którą pustoszyli przez dwa tygodnie oraz pościg za nimi Leszka Czarnego, który zadał im klęskę w bitwie nad Narwią^[44][41]. Mistrz zakonu Konrad niszczy okręg zwany Meruniska (Mieruniszki), zabija 18 możnych sudawskich i uprowadza do niewoli 600 ludzi^[45][46] .
• 1283 – po klęsce w walkach przeciwko Krzyżakom poddają się wodzowie Jaćwingów, m.in. Skomand^[15]. Zakon przesiedla resztki Jaćwingów na wyludnioną po powstaniach pruskich Sambię (powstaje tym samym tzw. kąt sudowski – niem. Sudauische Winkel, który zachowa swą odrębność kulturową do XVI w.)^[15]. Wódz Sturdo zabija dowódcę krzyżackiej wyprawy, Friedricha von Holle, po czym spaliwszy osady odchodzi ze swymi ludźmi na Litwę^[47][48]. Pozostali migrują na tereny sąsiadów: Grodzieńszczyznę, Litwę oraz na południe od Biebrzy, na Mazowsze^[15].
• 1283–1422 – tzw. pustka plemienna; ziemie jaćwieskie są w dużym stopniu wyludnione, pokrywa je Wielka Puszcza, która jest miejscem polowań i terenem rozgraniczenia wpływów Litwinów, Polaków i Krzyżaków^[49].
• 1422 – Pokój mełneński dzieli dawną Jaćwież między Zakon i Wielkie Księstwo Litewskie. Początek nowego osadnictwa na terenach Jaćwieży.

• Konikowo, Mieruniszki, Rajgród, Szurpiły

źródłowa

• Jan Długosz: Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Zofia Kozłowska-Budkowa, Danuta Turkowska, Maria Kowalczyk, Julia Mruk, Krystyna Pieradzka. T. 7-8. Warszawa: PWN, 1974, s. 177-180.
• Powieść minionych lat. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1999. ISBN 83-04-04448-X.
• Piotr z Dusburga: Kronika ziemi pruskiej. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2005. ISBN 83-231-1744-6.

specjalistyczna

• Aleksander Brückner, Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne, rozdział III, 1904 i nn.
• Aleksander Kamiński: Jaćwież. Terytorium, ludność, stosunki gospodarcze i społeczne. Łódź: 1953.
• „Ludy Bałtyckie. Pierwotna wiara i kulty”, [w:] Aleksander Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985.
• Jerzy Nalepa: Jaćwięgowie: nazwa i lokalizacja. Białystok: 1964, seria: Seria Prace Białostockiego Towarzystwa Naukowego. ISSN 0067-6470.
• Jerzy Nalepa, Z badań nad jaćwieskimi relikatami onomastycznymi Połeksza, [w:] Studia linguistica slavica baltica K.-O. Falk, Lund 1966, S. 185–202.
• Jerzy Nalepa, Połekszanie (Pollexiani) – Plemię Jaćwięskie u północno-wschodnich granic Polski, „Rocznik Białostocki”, t. VII: 1966, Warszawa 1967, s. 7–33.
• Henryk Łowmiański: Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1983.
• Łucja Okulicz-Kozaryn: Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów w wiekach średnich (IX–XIII w.). Warszawa: PIW, 1983. ISBN 83-06-00854-5.
• Łucja Okulicz-Kozaryn: Dzieje Prusów. Wrocław: Leopoldinum, 1997. ISBN 83-85220-62-3.
• Grzegorz Białuński, Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich, Olsztyn, 1999.
• Jerzy Strzelczyk: Zapomniane narody Europy. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, 2006, seria: Zrozumieć Europę . ISBN 978-83-04-04769-3..
• Jerzy Antoniewicz: Bałtowie zachodni w V w. p.n.e. – V w n.e. Terytorium, podstawy gospodarcze i społeczne plemion prusko-jaćwieskich i letto-litewskich. Olsztyn-Białystok: Pojezierze, 1979. ISBN 83-7002-001-1.brak strony w książce
• Jerzy Antoniewicz: Zarys pradziejów powiatu suwalskiego. W: Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny. Białystok: Białostockie Towarzystwo Naukowe, 1965, s. 13–50.
• Jerzy Wiśniewski. Badania nad dziejami osadnictwa ziem dawnej Jaćwieży i jej pogranicza – wyniki i propozycje. „Rocznik Białostocki”. XIV, 1981. Białystok. ISSN 0080-3421. 
• Sławomir Wadyl. Od Soudinoi do Sudavitae. Korzenie Prusów i Jaćwingów. „In Tempore”, 2008. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Wydział Nauk Historycznych. brak numeru strony
• MarcinM. Engel MarcinM. i inni, Grodziska Jaćwieży w perspektywie badań Działu Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, [w:] Archaeologica Hereditas, t. 2, Warszawa; Zielona Góra: Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej, 2013, s. 45–63, ISBN 978-83-932546-7-5 .
• Engel Marcin, Systemy wczesnośredniowiecznego osadnictwa jaćwieskiego w świetle badań ośrodków w Szurpiłach i Konikowie. Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem J. Okulicza-Kozaryna i W. Nowakowskiego, Warszawa 2012: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
• Jan Tyszkiewicz: Jaćwież wczesnośredniowieczna. Pomiędzy Niemnem, Biebrzą i Gołdapią, czyli przeciw legendom. W: Świt pogranicza. M. Nagielski, A.Rachuba, S. Górzyński (red.). Warszawa: 2003. ISBN 978-83-7181-302-3.
• Wojciech Nowakowski. Kurhany Jaćwięgów – kilkadziesiąt lat naukowego mitu. „Światowit”, s. 181–192, 2012. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. ISSN 0082-044X. [dostęp 2021-08-31]. 

popularna

• Wojciech Giełżyński: Jaćwięgi są wśród nas. Warszawa: Iskry, 2001. ISBN 83-207-1666-7.,
• „Królowa węży”, [w:] Oskar Miłosz, Legendy i podania litewskie, Olsztyn 1985.
• „O pięknej Egle i królu jezior – Żaltysie”, [w:] Legendy i podania Polskie, pod red. M. Orłoń, J. Tyszkiewicz, Warszawa 1986.
• Jan Skorupski, Synowie drzew, Kraków, WAM, 2006 (beletrystyka)
• Piotr Bunar, Stanisław A. Sroka: Słownik wojen, bitew i potyczek w średniowiecznej Polsce. Kraków: Universitas, 2004. ISBN 83-242-0397-4.

• Słownik angielsko-jaćwieski, jaćwiesko-angielski (rekonstrukcja)
• Grodziska i szlaki Prusów
• Jadźwingi, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 364 .