Jan Onoszko

Urodził się na Mohylewszczyźnie (obecnie Białoruś), jako jeden z pięciu synów Ambrożego Onoszko h. Jacyna; potomek rycerza Onoszki i Anny, córki kniazia Jerzego Czetwertyńskiego^[2]. Początkowo uczył się w domu i uczęszczał do szkoły jezuitów w Mohylewie. Po ukończeniu klasy V (retoryki) kontynuował siedmioletnie studia w kolegium jezuitów w Połocku^[3]. Następnie zdał egzamin publiczny z zakresu teologii (Actus Magnus ex universa teologia)^[4]. W 1799 uzyskał święcenia kapłańskie. Będąc członkiem kapituły katedralnej w Łucku, mianowany został kanonikiem; przez dziewięć lat pełnił obowiązki posła łuckiego w katolickim kolegium synodalnym w Petersburgu. 21 listopada 1809 roku został mianowany przez arcybiskupa mohylewskiego Stanisława Siestrzeńcewicza kanonikiem mohylewskim z tytułem proboszcza kościoła Sankt-Petersburskiego. Kilka lat później kanonik Jan Onoszko napisze: "Jestem od pierwszej mej młodości najprzywiązańszym do mej Ojczyzny Polakiem i byłem nim zawsze w samej nawet Stolicy Carów"^[5].

Pobyt w Warszawie

W październiku 1822, po uzyskaniu dymisji od arcybiskupa mohylewskiego, przybył do Królestwa Polskiego i otrzymał nominację na stanowisko profesora katedry teologii moralnej w Wydziale Teologicznym Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, z pensją 5000 złotych rocznie. Od stycznia 1823 prowadził wykłady, oparte o zatwierdzony przez papieża Benedykta XIV i zgodny ze wskazówkami Sekcji Duchownej podręcznik Antoine’a Theologia moralis universa^[6]. W ramach prelekcji publicznych, organizowanych przez Uniwersytet, prowadził również cykl wykładów z zakresu teologii moralnej^[7].

Jako profesor Wydziału Teologicznego postulował wprowadzenie składania wyznania wiary przez profesorów nowo przybywających na uczelnię^[8]. Był przeciwnikiem niektórych zalecanych uprzednio na wydziale podręczników teologii, wykładających teorię prymatu godności człowieka nad nauką Chrystusa. Poglądy takie uważał za „maksymy religii przeciwne i towarzystwu ludzkiemu szkodliwe”, a tym samym niezgodne z obowiązującą doktryną^[9].

W 1825 uzyskał nominację na stanowisko rektora nowo otwartego w klasztorze przy kościele Świętego Ducha w Warszawie Seminarium Głównego, tworzącego całość administracyjną z uniwersyteckim Wydziałem Teologicznym. Funkcję tę pełnił do 1831, kiedy decyzją Komisji Rządowej WRiOP został odsunięty od sprawowania funkcji kierowniczych w Seminarium. Bezpośrednią przyczyną dymisji był wydany przez rektora, a zgodny z wyznawaną przez niego zasadą nieangażowania przyszłych duchownych do życia świeckiego i politycznego, zakaz uczestniczenia alumnów w wykładach prowadzonych przez kaznodzieję armii powstańczej, ks. Ludwika Tęsiorowskiego. Kierowanie Seminarium, w charakterze zastępcy rektora, powierzono ks. Michałowi Wierzbowskiemu, kanonikowi metropolitalnemu warszawskiemu i profesorowi katedry nauki religii na Wydziale Teologicznym UW^[10].

W czerwcu 1831 władze carskie nałożyły na księdza Jana Onoszkę karę zajęcia 121 poddanych z pozostającego jego własnością majątku Horodek w Guberni Mohylewskiej. Przyczyną tej decyzji, będącej formą prewencyjnej konfiskaty dóbr, było zaliczenie właściciela do jednej z kategorii osób związanych z powstaniem listopadowym. Pozostawanie kapłana na obszarze Królestwa Polskiego i praca w uczelni poddanej władzy Rządu Narodowego zostało potraktowane jako naruszenie przepisów paszportowych obowiązujących mieszkańców wschodnich guberni, mogące świadczyć o sprzyjaniu „polskiemu buntowi”^[11]. Konfiskatę majątku w 1831 potwierdzają również późniejsze źródła^[12]. Nałożoną karę odwołano w roku 1843.

Po upadku powstania listopadowego ks. Onoszko pozostawał w Warszawie. Przywrócony na stanowisko rektora Seminarium, pełnił tę funkcję aż do podniesienia tej szkoły do rangi Akademii w 1836. W latach 30. XIX wieku był członkiem „rad szczegółowych” warszawskich szpitali. W 1835 wszedł w skład deputacji przygotowującej pod kierownictwem Józefa Kalasantego Szaniawskiego projekt statutu przyszłej akademii duchownej. Był członkiem honorowym Komisji Rządowej Wiedzy Religijnej i Edukacji Publicznej, członkiem Wielkiej Kapituły, komandorem orderów św. Anny i św. Stanisława.

Zarówno przed osiedleniem się w Warszawie, jak i w czasie pobytu w tym mieście ks. Onoszko utrzymywał kontakt z rodzinnymi ziemiami i służył pomocą zamieszkałej na wschodnich kresach licznej rodzinie. Doprowadził (8 kwietnia 1809) do zakończenia procedury legitymizacji rodziny Onoszków. Latem 1830, podczas urlopu, w ufundowanej przez siebie kaplicy w Horodku, dokonał chrztu niemowląt, urodzonych w lipcu i sierpniu tegoż roku.

Powrót na Mohylewszczyznę

W końcu lat 30. XIX wieku, po opuszczeniu Warszawy, ks. Onoszko powrócił do guberni Mohylewskiej. Nabył tam majątek obejmujący ok. 2900 dziesięcin ziemi, w którym utworzył folwark o pow. 120 dziesięcin, zaś resztę podzielił na niewielkie osady szlacheckie^[13]. Obszar ten zasiedlił rodzinami podupadłej szlachty zagrodowej wyznania rzymskokatolickiego, skupiając ponad 300 osób tego obrządku. Osada taka stanowiła wyjątek, bowiem dotychczas nieliczni katolicy – parafianie bychowscy – żyli w rozproszeniu na ogromnym obszarze parafii, zmuszeni przez duże odległości do korzystania z cerkwi obrządku unickiego. Ufundowana przez ks. Onoszkę kaplica, istniejąca do 1913, stanowiła wówczas jedyną świątynię katolicką w promieniu ponad 25 wiorst. Centrum majątku stanowił Gródek (Horodek), ponad 30 rodzin zamieszkiwało także Popławszczyznę. Przed śmiercią księdza, według spisu z 1843 w Popławszczyźnie mieszkało dziesięć rodzin Onoszków, a gospodarstw domowych było 25^[14].

Fundator, mając na celu podniesienie i podtrzymanie statusu zubożałej szlachty oraz zapewnienie jej oświaty, zastrzegł w testamencie, że w osadach tych nigdy nie wolno otworzyć karczmy, natomiast obowiązkowo powinna być szkoła. Na oświatę szlachty popławskiej pozostawił kapitał wynoszący 12 tysięcy rubli. Mimo podeszłego wieku ks. Onoszko brał aktywny udział w życiu miejscowej społeczności katolickiej. Uczestniczył w posiedzeniach Mohylewskiej Kapituły Archikatedralnej. Z wynagrodzenia otrzymywanego z tytułu pełnienia funkcji prałata ofiarowywał corocznie sumę trzydziestu rubli srebrem na utrzymanie orkiestry w bazylice archikatedralnej.

Ks. Onoszko zmarł w swoim majątku 1 października 1848 w wieku 83 lat^[15]. Prawie 30 lat po jego śmierci ufundowano na cmentarzu w Popławszczyźnie, należącej wówczas do Mateusza Onoszko, zachowany do czasów współczesnych nagrobek granitowy.

XIX-wieczne biogramy Onoszki

Krótkie biogramy ks. Onoszki, odnoszące się do czasów jego działalności w Królestwie Polskim, zostały opublikowane w pierwszym wydaniu Encyklopedii Orgelbranda^[16] oraz podręczniku bibliografii polskiej Estreichera^[17]. Jednak w obu tych opracowaniach biogramy kapłana zostały błędnie połączone z życiorysem innego przedstawiciela tej samej rodziny, poety-sentymentalisty Jana Onoszki (ur. ok. 1775, zm. ok. 1828), autora popularnej fraszki O wódce… oraz pośmiertnie wydanego w Połocku tomiku poezji^[18].

Fałszywe wnioski wynikające z utożsamienia obu osób, noszących to samo imię i nazwisko, powielane były aż do czasów współczesnych, choć już J. Bieliński podawał w wątpliwość rzetelność obu not^[19].

• Bieliński J.: Królewski Uniwersytet Warszawski (1816–1831). T. 2. Warszawa: 1911.
• Wołoczko L., Czarniawski W. Ksiądz Jan Onoszko (1765-1848) profesor Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, kresowy społecznik. „Lublin. Kultura i Społeczeństwo”. 5 (61), s. 59-63, 2014. Lublin.