Japońska ceremonia picia herbaty

Krzew herbaty pochodzi prawdopodobnie z górskich regionów południowej Azji, skąd dotarł do Chin, gdzie początkowo traktowano ją jako lekarstwo. Za panowania dynastii Tang (618–907) zieloną herbatę pito dla jej smaku. Liście były prasowane w kostki. Dodawano imbir i sól. Natomiast w okresie dynastii Song (960–1279) liście podgrzewano na parze, suszono i ubijano na proszek. Taką herbatę używano przede wszystkim w celach ceremonialnych w świątyniach, ale stopniowo zaczęto ją cenić szeroko.

Herbata dotarła do Japonii w okresie panowania Tangów, kiedy wymiana kulturalna pomiędzy obu krajami osiągnęła wysoki poziom. Pierwsze wzmianki na temat formalnych ceremonii połączonych z piciem herbaty pochodzą z VIII wieku, ale nie przebiegały one tak, jak dzieje się to dzisiaj. W okresach Nara (710–794) i Heian (794–1185) herbatę już uprawiano w Japonii, ale był to rzadki artykuł i pity głównie przez mnichów w czasie ceremonii oraz przez dworskich arystokratów^[3].

Matcha była roztrzepywana w stożkowych miseczkach o nazwie tenmoku-chawan (pol. miseczka do herbaty „oko niebios”)^[4]. Zwyczaj ten przeniósł się na pierwsze formy spotkań przy herbacie, czyli chakai. Jedną z nich były spotkania yotsugashira^[5] (pol. „cztery głowy”, w znaczeniu czterech gospodarzy), w których uczestniczyli basara^[6] (ekstrawaganccy, zachowujący się i ubierający wyzywająco) daimyō^[7]. Miały one miejsce w pomieszczeniach, w których znajdowały się cenne przedmioty artystyczne z Chin i Japonii.

W okresie Kamakura (1185–1333) japońscy mnisi i badacze podróżowali do Chin, aby poznawać bogatą kulturę dynastii Song. Wśród nich był mnich Eisai Myōan (1141–1215), który po powrocie do Japonii w 1191 r. wprowadził rytuał przygotowywania herbaty w proszku i picia jej w czasie medytacji zen. Napisał on „Traktat o piciu herbaty dla zdrowia” (jap. Kissa Yōjōki), w którym przedstawił właściwości herbaty, korzystne dla zdrowia fizycznego i duchowego^[8]. Stało się to początkiem szerokiej uprawy herbaty oraz rozwoju ceremonii jej parzenia i picia.

Zainteresowania Eisaia podzielał jego uczeń, Dōgen (1200–1253). W 1227 roku przywiózł z Chin przybory do parzenia herbaty i przekazał wskazówki do organizowania ceremonii herbacianej, regulującej codzienne życie w buddyjskiej świątyni Eihei-ji.

Z biegiem lat zalety herbaty dostrzegła także klasa wojowników oraz nowa, wpływowa klasa kupiecka. W czasie przyjęć o charakterze towarzyskim organizowano konkursy poezji, konkursy identyfikacji rodzajów herbaty, nie stroniono od alkoholu i hazardu. Panował także zwyczaj ostentacyjnego wystawiania kosztownych utensyliów do herbaty, importowanych z Chin.

Dzisiejsza, wyrafinowana w swojej prostocie, ceremonia herbaciana cha-no-yu jest rezultatem wszystkich powyższych czynników wzajemnie na siebie wpływających. Wystawne przyjęcia zamieniły się w lekkie posiłki przed ceremonią, a bogate dekoracje, ozdoby i cenne dzieła sztuki zostały zredukowane do prostych aranżacji w postaci chabana i kakemono. Stało się to pod wpływem zen oraz trzech silnych osobowości, które nadały obecny kształt japońskiej ceremonii przyrządzania i picia herbaty. Byli to: Shukō Murata (także Jukō Murata; 1423–1502), Jōō Takeno (1502–1555), Rikyū Sen (Sen no Rikyū^[a]; 1522–1591).

Murata stworzył koncepcję ceremonii picia herbaty, sięgającą daleko poza rozrywkę, właściwości lecznicze i obrzęd świątynny. Pieczołowicie precyzyjny proces jej parzenia i picia w skupieniu miały się stać, według niego, wyrazem wiary zen, że każdy czyn w codziennym życiu jest potencjalnym aktem, który może prowadzić do oświecenia.

Następca Muraty, Jōō Takeno, choć sam był bogaty, nie lubił ostentacji i uprościł wystrój chashitsu, zastępując białe tapety na ścianach powierzchnią glinianą, zamiast drogiego drewna stosował bambus oraz zwęził alkowę tokonoma, obramowując ją naturalnym drewnem. Kładł nacisk na użycie przedmiotów japońskich, a nie chińskich^[8].

Gdy Sen no Rikyū w wieku 19 lat został uczniem^[9] Takeno, znał już zasady cha-no-yu. Urodził się w Sakai jako najstarszy syn bogatego kupca. Jego dziadek Sen’ami, był artystycznym doradcą sioguna Yoshimasy Ashikaga. Rikyū, podobnie jak inni mistrzowie herbaty w Sakai, studiował zen. Łączył przez to estetyczną prostotę z rezerwą wyrażania ekspresji artystycznej^[8]. Cechami jego stylu były: umiar, odrzucenie splendoru i ostentacji, wyeliminowanie wszystkiego, co rozprasza uwagę i budzi niepokój ducha. Jego pawilony herbaciane były z gliny lub drewna, proste, surowe bez ornamentów. Dachy były kryte słomą lub korą cyprysu. To on wprowadził specjalne, bardzo wąskie wejście do chashitsu, zwane nijiri-guchi, które zmusza gości do wpełzania. W tym zamyśle zawarte jest stworzenie równości, odrzucenie hierarchii społecznej^[10].

Tradycję wywodzącą się z nauczania Rikyū kultywują do dziś jego potomkowie, należący do trzech rodów/szkół^[11]: Ura-Senke, Omote-Senke^[12], Mushanokōji-Senke^[b]. Dzięki ich nauczaniu, ceremoniał wypracowany przez mistrza został przechowany do czasów obecnych.

Anegdota opowiada, że mistrz Rikyū, zapytany kiedyś o istotę „drogi herbaty”, odpowiedział:

Węgla drzewnego wziąć tyle, aby zawrzała woda, herbaty zaś tyle, aby wydobyć właściwy jej smak. Ułożyć kwiaty tak, aby wydawało się, że rosną. Latem stworzyć wrażenie rześkiego chłodu, a zimą – przytulności. I to jest cała tajemnica.

Kiedy jego rozmówca rozczarowany rzekł, że to wszystkim jest wiadome, mistrz odrzekł, że zostanie uczniem tego, który to wie^[14].

Piętnasty wielki mistrz rodu Urasenke^[15] podczas swojej wizyty w Warszawie w 2007 roku następująco wyjaśniał podstawy „drogi herbaty”:

Pomieszczenie do ceremonii powstało jako stojący osobno, niewielki pawilon, otoczony ogrodem (roji) podzielonym na dwie części, pod wpływem dwóch mistrzów herbaty, którzy wnieśli skromność i prostotę. Jōō Takeno (1502–1555), który używał bambusa i surowego drewna oraz Sen no Rikyū, który stworzył mały, kryty strzechą pawilon, zwany soan-chashitsu, który przypominał górską chatę. Ograniczył jego wielkość, liczbę przedmiotów dekoracyjnych, naczyń i elementów roślinnych, stosował proste materiały (ziemię, słomę, nieozdobione drewno).

Ten nowy styl ceremonii parzenia herbaty został nazwany wabi-cha, ponieważ ucieleśniał ideały wabi-sabi^[c] w praktyce picia herbaty.

Ceremonia odbywa się w pomieszczeniu, które nazywa się chashitsu^[17]. W pomieszczeniu znajduje się specjalna wnęka o nazwie tokonoma, przeznaczona do eksponowania wiszącego na ścianie kakemono (pionowy obraz z wykaligrafowaną sentencją lub samą kaligrafią sentencji buddyjskiej) oraz wazy (hanaire) na kwiaty chabana^[18] (kwiaty ceremonii herbacianej). Są one starannie dobierane, pod kątem prostoty i elegancji oraz w zgodzie z porą roku. Chabana wywodzi się od ikebany, ale jest często traktowana jako osobna gałąź sztuki układania kwiatów^[19]. Czasami decyduje się także na wydzielenie jednego lub dwóch przedpokoi, w których odbywają się przygotowania do ceremonii^[17]. Wyposaża się je w półki i szafkę na przybory kuchenne, a w podłodze konstruuje się zagłębienie z dnem z bambusowej kraty, przez którą spływa woda i na której stawia się duże naczynie na wodę. Czasem wybierano także zwykłą umywalkę z miedzi^[20].

Tradycyjna ceremonia herbaciana odbywa się w specjalnym, niewielkim pawilonie usytuowanym w ogrodzie, na terenie prywatnym, świątynnym lub parkowym^[17]. Wszystkie jej elementy tworzą atmosferę spokoju i symbolizują oderwanie od świata zewnętrznego i codziennych spraw. Ceremonia przebiega w nastroju godności i skupienia, według ściśle przyjętych zasad.

Ogród zapewnia spokojne i naturalne otoczenie, dzięki czemu przygotowuje uczestników do ceremonii. Zazwyczaj podzielony jest na dwie części – zewnętrzną i wewnętrzną. W części zewnętrznej można znaleźć zadaszone miejsce do siedzenia (koshikake-machiai) służące jako poczekalnia na zaproszenie do środka przez mistrza ceremonii. W części wewnętrznej znajduje się zaś dodatkowe miejsca do siedzenia, kamienna misa na wodę (tsukubai) do rytualnego obmycia rąk i płukania ust. Wzdłuż ścieżki prowadzącej do pawilonu, wyłożonej kamieniami, mogą być ustawione kamienne latarnie^[17]. Całość mogą dopełniać drzewa, krzewy, staw lub suchy ogród^[21].

Przybywających gości gospodarz wita ukłonem przy furtce. Goście wchodzą do ogrodu i spacerując, wyrażają gospodarzowi podziw za aranżację roślin i kamiennych kompozycji. Wszyscy spotykają się przy ogrodowej ławeczce, aby wybrać „głównego gościa honorowego” (shōkyaku). Jest to osoba spośród zaproszonych, która uchodzi za najbardziej szanowaną i obeznaną z etykietą chakai. Jej rolą jest zadbanie – wraz z gospodarzem – o atmosferę spotkania oraz służenie przykładem.

Do pawilonu wchodzi się przez nieduży otwór, zwany nijiri-guchi. Ma on wymiary 80 × 70 cm, więc każdy wchodzący musi niemal wczołgać się do środka. Wejście to symbolizuje równość wszystkich uczestników ceremonii. W dawnych czasach samuraj musiał pozostawić na zewnątrz swoją broń, aby także w ten sposób okazać swoją równość z innymi uczestnikami ceremonii.

Goście siadają na tatami. Pokój ma przeważnie wielkość 2–4 tatami (pierwsze pomieszczenie przeznaczone do ceremonii picia herbaty najprawdopodobniej miało rozmiar trzy na trzy metry i zaprojektował je Shukō Murata^[17]). Jest urządzony według zasady określanej dwoma słowami, które zlały się w jedno pojęcie z zakresu japońskiej koncepcji estetyki. Jest to wabi-sabi zapisywane po japońsku: 侘・寂 lub 侘び寂び. Oznacza ono piękno odnajdywane w spokojnej prostocie i ascetycznym wyrafinowaniu^[19][22]. W pomieszczeniu nie ma mebli i zbędnych przedmiotów, aby nic nie rozpraszało uwagi uczestników ceremonii.

Kiedy wchodzi gospodarz, gość główny dziękuje mu za zaproszenie i przygotowanie ceremonii. Potem rozpoczyna się rozmowa na temat czarek do herbaty i wiszącego we wnęce zwoju kakemono. Poruszane są tylko tematy związane z ceremonią, gdyż inne byłyby okazaniem nietaktu, poważnym zakłóceniem harmonii tej ceremonii. Goście częstowani są lekkim posiłkiem (kaiseki lub cha-kaiseki^[d])^[23], na który składają się ryż, zupa, ryba i warzywa. Do posiłku może być podana sake oraz wagashi.

Gospodarz zagotowuje wodę na herbatę w naczyniu zwanym cha-gama, przeciera miseczki i bambusową łyżeczką wsypuje sproszkowaną herbatę (3 łyżeczki na osobę). Potem zalewa herbatę wodą i roztrzepuje ją specjalnym bambusowym przyrządem (chasen), przypominającym z wyglądu pędzel do golenia. Kiedy herbata jest dobrze wymieszana, gospodarz podaje ją gościom. Są jej dwa rodzaje używane w czasie ceremonii: gęsta koi-cha, którą wszyscy piją z jednego naczynia, kolejno je sobie podając, kłaniając się i wypowiadając stosowne słowa uprzejmości. Natomiast usu-cha (słaba, lekka herbata) jest podawana każdemu gościowi osobno. Każda z nich jest przygotowywana inaczej, według skomplikowanych zasad, wymagających długiej nauki.

Na koniec ceremonii gość główny ponownie dziękuje gospodarzowi za przygotowanie ceremonii.

Ceremonia chanoyu (chadō) przebyła długą drogę, w czasie i znaczeniu: od roli napoju i leku, jako część obrzędów świątynnych oraz atrakcja przyjęć i rozrywek arystokratów, aż w końcu stała się istotnym elementem kultury medytacji zen i estetycznej koncepcji widzenia świata. Łączy w sobie także sposób przygotowywania i podawania posiłków, wykorzystania i wpływania na architekturę, aranżację ogrodów, ceramikę i kaligrafię. Jednoczy artystyczną kreatywność, wrażliwość na przyrodę, myśl religijną i wymianę społeczną^[24].

• Nanpō-roku (japoński tekst klasyczny dotyczący sadō, czyli drogi herbaty; po polsku)

• Sen Soshitsu, O duchu herbaty, Poznań 2007, Jeżeli P To Q Wydawnictwo (pol.)
• Anna Zalewska, Droga herbaty, Wiedza i Życie 2006/9

• Pokaz ceremonii (wideo 5′30′′) (ang.)
• Japanese Tea Ceremony (szeroka informacja)
• Japan Tea Culture, The Omotesenke Tradition
• Stowarzyszenie Urasenke w Polsce
• Filmiki pokazujące przebieg ceremonii
• Informacja o rodzajach zielonej herbaty
• Japanese Tea Houses: All You Need to Know About Chashitsu (nep.)