Kanał Żerański

Pierwotnie w XVII wieku w miejscu północnego odcinka dzisiejszego Kanału Żerańskiego, powstał Kanał Królewski z polecenia króla Zygmunta III Wazy. Zadaniem tego kanału było „ściągnąć wody z puszczy” (Puszczy Słupeckiej), czyli uregulowanie rzeki Długiej na odcinku od Kobiałki do Narwi, która zagrażała wylewami dworowi myśliwskiemu Wazów w Nieporęcie. Kanał Królewski, na odcinku od Aleksandrowa do Nieporętu, został wykorzystany przy budowie Kanału Żerańskiego^[4]. Na południe od rzeki Czarnej, Kanał Królewski przebiega po zachodniej stronie ul. Granicznej w Stanisławowie Pierwszym, a na terenie Warszawy pomiędzy ulicami Ruskowy Bród a Olesin^[8].

Kanał Żerański jest kontynuacją robót prowadzonych już w I poł. XIX w. Wobec odcięcia od Bałtyku przez Prusy powstał plan, aby otworzyć drogę na Bałtyk przez Narew i Niemen, które należało połączyć spławnymi kanałami. Między Narwią a Niemnem przeprowadzono Kanał Augustowski, a między Bugiem a Dnieprem kanał znany jako Kanał Królewski.

Pierwszym projektem połączenia kanałem żeglownym Wisły i Narwi, był projekt kanału z Pragi do Zegrza, z lat dwudziestych XIX wieku, o którym wspomina artykuł z 1841 roku opublikowany w Bibliotece Warszawskiej^[9].

W 1832 roku z inicjatywy Banku Polskiego opracowany został kolejny projekt^[10].

Gazeta Świąteczna z 1891 roku, donosiła o planowanej przez Stanisława Skarżyńskiego, właściciela Popowa budowie kanału żeglownego łączącego Wisłę z Narwią. Stanisław Skarżyński miał już mieć gotowe wszystkie plany i kosztorysy, a gazeta z nadzieją pisała „w niedalekiej przyszłości otworzy się nowa a ważna droga wodna, która niemało stosunki z gubernią Łomżyńską ułatwi i bardziej te strony ożywi”^[11] .

Kolejna koncepcja budowy kanału pomiędzy Bugiem a Wisłą powstała już w 1910 r. – Carskie Ministerstwo Komunikacji opracowało projekt drogi wodnej Wisła-Dniepr. Skanalizowany miał być Bug od Brześcia do Małkini i dalej od Małkini do Warszawy miał biec kanał długości 90 km. Projekt po przeróbkach zaakceptowano w formie kanału Żerań-Zegrze, który miał skrócić drogę wodną Bug-Wisła z 61 do 20 km. Zadaniem tego kanału miało być też odwodnienie doliny Bródnowsko-Nieporęckiej oraz zlewni rzeki Długiej i Kanału Bródnowskiego.

Pierwsze prace ruszyły dopiero w 1919 r., ale szybko zostały przerwane. Kolejne prace podjęte w latach 1935–1938 zaowocowały budową wąskiego kanału na Żeraniu o długości ok. 2,5 km, który służył odprowadzaniu wody z Kanału Bródnowskiego.

Do pomysłu powrócono w 1950 r. i już w 1951 r. na początku współczesnego Kanału Żerańskiego wybudowano port oraz śluzę. Dwustronna śluza im. inż. Tadeusza Tillingera^[12] pomiędzy portem Żerańskim a Wisłą ma komorę o wymiarach 85 × 12 m oraz długość 104 m. Prace nad budową Kanału poprzedziły badania prowadzone przez prof. Czesława Zakaszewskiego, który opracował raport pt. „Wpływ kanału żeglugi Żerań-Zegrze na stosunki wodne tarasu praskiego”^[13].

W nocy z 29 na 30 maja 2008 r. pomiędzy 3 a 6 nad ranem został podniesiony most kolejowy na modernizowanej do większych prędkości pociągów linii kolejowej nr 9 nad Kanałem Żerańskim o masie 150 ton i przeniesiony przez największy w Polsce dźwig gąsienicowy. Most został postawiony na podporach na nabrzeżu kanału i przejazd pociągów nastąpił po sąsiednim moście, który został poddany remontowi we wrześniu 2009 r.^[14]

Kanał Żerański przebiega w przybliżeniu z północy na południe. Około połowa długości kanału znajduje się w granicach administracyjnych Warszawy. Z Jeziorem Zegrzyńskim kanał łączy się w skrajnie południowym punkcie, z Wisłą na terenie Żerania, na południu dzielnicy Białołęka. Śluzy kanału znajdują się w Warszawie, przy samej Wiśle. Nad kanałem jest 10 mostów drogowych i 3 kolejowe.

Kanał ma też duże znaczenie lokalne. W miejscu połączenia z Wisłą jest druga co do wielkości warszawska elektrociepłownia – Elektrociepłownia Żerań. Zakład ten używa kanału jako zbiornika wody technologicznej. Przy śluzie jest też port o stałym poziomie lustra wody służący m.in. jako magazyn dla barek transportowych. Kanał jest też jednym z najbardziej cenionych terenów wędkarskich w Warszawie, regularnie odbywają się tam zawody wędkarskie^[15]. Z powodu zrzutu wody technologicznej z elektrociepłowni do portu woda w kanale jest zdecydowanie cieplejsza niż np. w Wiśle, co wpływa na liczebność ryb.

Ze względu na swoją charakterystykę, tereny nad Kanałem Żerańskim są wykorzystywane do rekreacji, zarówno jeżeli chodzi o sporty wodne^[16], jak również turystykę pieszo-rowerową^[17]. Wzdłuż Kanału biegnie jedna z najpopularniejszych tras rowerowych w stolicy, łącząca ją z Zegrzem i Nieporętem^[18]. Kanał Żerański stanowi również arenę zmagań podczas zawodów łodzi smoczych^[19], a także regat długodystansowych stanowiących trening dla polskiej kadry wioślarskiej^[20]. Swoją bazę kajakowo-wioślarską ma tan klub Spójnia Warszawa^[21]. W okolicy zlokalizowano także przystanek statku „Zefir” pływającego do Serocka, w ramach jednej z linii turystycznych ZTM Warszawa^[22].

W związku z planowaną modernizacją Elektrociepłowni Żerań, spółka PGNiG Termika planuje budowę gazociągu wysokiego ciśnienia wzdłuż Kanału Żerańskiego, na odcinku Żerań-Rembelszczyzna. Ze względu na znaczącą ingerencję w środowisko (m.in. konieczność wycinki od 1400^[23] do 3000 drzew^[24]), inwestycja spotkała się z krytyką części mieszkańców Białołęki^[25]. W wyniku rozmów w grudniu 2015 r. powołano Radę Konsultacyjną złożoną z przedstawicieli mieszkańców^[26], a spółka PGNiG Termika zobowiązała się do wykonania nasadzeń zastępczych i zagospodarowania terenu po realizacji inwestycji, m.in. poprzez budowę traktu pieszo-rowerowego wzdłuż całej trasy gazociągu^[27].

Powołując się na aspekty prawne, w listopadzie 2015 r. spółka PGNiG Termika wraz z inwestorem, spółką Gaz-System, zdecydowały się na realizację gazociągu w trybie specustawy^[28]. Poskutkowało to zmianą w wydawaniu decyzji administracyjnych, bowiem za procedowanie inwestycji odpowiada od tej pory wojewoda mazowiecki. W toku rozmów Wiceprezydent Warszawy Michał Andrzej Olszewski zobowiązał się do stworzenia spójnej koncepcji zagospodarowania terenu po budowie inwestycji, która zostanie wyłoniona podczas warsztatów konsultacyjnych z mieszkańcami^[29][30].

• Porty rzeczne Warszawy
• Śluza im. inż. Tadeusza Tillingera

• Kanał Żerań – Zegrze. Dzielnica Białołęka m.st. Warszawy – Serwis www. [dostęp 2013-02-09].
• Mapa Kanału Żerańskiego. jezioro.zegrzynskie.pl. [dostęp 2013-02-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].