Kościół Matki Bożej Loretańskiej w Warszawie

W 1617 r. przybył tu zakon bernardynów sprowadzony przez Zofię, żonę kanclerza wielkiego koronnego Feliksa Kryskiego, a w tym samym roku położono kamień węgielny pod kościół i klasztor, który poświęcił biskup płocki Henryk Firlej w obecności króla Zygmunta III Wazy i dworu.

Budowa ta była wspierana przez królów Zygmunta III Wazę i Władysława IV, dzięki czemu w latach 1628–1638 ukończono budowę murowanego klasztoru i kościoła, pierwotnie pod wezwaniem św. Andrzeja^[5].

W latach 1640–1644 przy południowej ścianie wzniesiono kaplicę z domkiem loretańskim, projektu najprawdopodobniej architekta królewskiego Konstantyna Tencalli^[6]. Powstała ona z inspiracji o. Wicentego Morawskiego, byłego wikariusza małopolskiej prowincji bernardynów^[6]. W 1642 kaplica została poświęcona. Jej budowa została wsparta przez króla Władysława IV, ofiary składali też prywatni fundatorzy. Gdy w 1648 r. Praga otrzymuje prawa miejskie, w jej herbie umieszczony został wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem nad kaplicą Loretańską podtrzymywaną przez anioły^[7].

W kaplicy znalazła się figura Matki Bożej Loretańskiej^[8], odziana w szaty z drogich tkanin^[9], o skroniach zdobionych przez złote korony^[10]. Początkowo figura była oddzielona od wiernych kratą, a przed nią płonęło 14 lamp wykonanych z pozłacanego srebra. Kaplica z umieszczoną w niej figurą stała się w XVII wieku miejscem kultu^[11]. Oprócz mieszkańców Pragi przybywali tam również mieszkańcy Warszawy^[12].

Julian Bartoszewicz^[13] przytacza opis kaplicy za Adamem Jarzębskim („Gościniec albo krótkie opisanie Warszawy” wyd. 1643 – pisownia oryginalna)

W lipcu 1656 roku w czasie potopu szwedzkiego po bitwie o Warszawę kościół, kaplica i zabudowania klasztorne zostały zniszczone i ograbione. Dopiero darowizny kasztelana krakowskiego Stefana Warszyckiego i wojewody sandomierskiego Michała Warszyckiego, pozwoliły na odbudowę. Następne zniszczenia dotknęły zespół klasztorny bernardynów w czasie Insurekcji kościuszkowskiej, gdy po bohaterskiej obronie Pragi 4 listopada 1794 r. Rosjanie zdobyli Pragę dokonując rzezi ludności. Na cmentarzu znajdującym się wokół świątyni chowano ofiary tych wojen^[14].

W okresie Księstwa Warszawskiego klasztor znalazł się w planowanym przez Francuzów pasie praskich umocnień i w 1811 r. rozebrano kościół i klasztor, jednak kaplica Loretańska ocalała dzięki sprzeciwowi miejscowej ludności^[15]. Po wyburzeniach na Pradze kaplica stała się jedyną zachowaną praską świątynią^[16]. Miejsce przeniesionej przez bernardynów do kościoła św. Anny figury zajęła gotycka rzeźba Maryi z Dzieciątkiem (przełom XV/XVI wieku) zwana Matką Boską Kamionkowską^[16]. Rzeźba pochodzi z nieistniejącego kościoła na Kamionku, skąd w 1656 przeniesiono ją do kościoła na Skaryszewie^[11]. Po zburzeniu tej świątyni przeniesiono ją do kaplicy Loretańskiej^[11]. Figura Matki Boskiej Kamionkowskiej jest najstarszym zachowanym zabytkiem rzeźby gotyckiej w Warszawie^[17]. Stoi na odwróconym sierpie księżyca, spod którego wyłania się twarz ludzka^[11].

W XIX wieku świątynia przejmuje funkcję kościoła parafialnego, którą pełni do czasu wzniesienia kościoła św. Floriana^[18].

W 1853 roku kaplicę odbudowano i przebudowano według projektu Alfonsa Kropiwnickiego. Kościół zyskał attykę przy wejściu z piętrowym portalem, krużganki i domek loretański przykryto wspólnym dachem, a z dawnych czterech wież narożnych pozostawiono dwie.

Na początku XX w. znaleziono w czasie remontu pod schodami schowek z fragmentem pierwotnego wyposażenia^[19]. W 1931 r. W. Kamiński zbudował istniejące do dzisiaj 16-głosowe organy. W 1941, po erygowaniu nowej parafii, świątynia ponownie stała się kościołem parafialnym^[3].

Po uszkodzeniach w czasie II wojny światowej w roku 1939 i 1944, odbudowany w 1945 r., a w 1960 r. przywrócono krużganki od strony północnej i wschodniej, rozebrane w 1811 r.

Na murze świątyni znajduje się Droga Krzyżowa wykonana w ceramice autorstwa K. i J. Heniszów^[14].

• Domek loretański znajdujący się w świątyni stał się jednym z symboli Pragi i został umieszczony w jej herbie^[11].
• Przy głównej alei do kościoła znajduje się głaz z wykutym napisem – symboliczny grób Rocha Kowalskiego, jednego z bohaterów „Trylogii” Henryka Sienkiewicza^[20].
• W 1994 na frontonie świątyni umieszczono tablicę upamiętniającą ofiary Rzezi Pragi w 1794^[20].

• 
  Widok Pragi z kościołem bernardynów i kaplicą Loretańską, obraz Bernarda Canaletta, 1772
• 
  Aleksander Majerski, Widok kościoła i klasztoru oo. Bernardynów podczas rozbiórki w 1811
• 
  Świątynia na drzeworycie Michała Starkmana, ok. 1855
• 
  Świątynia przed 1939
• 
  Ołtarz główny, po lewej jedno z bocznych wejść do domku loretańskiego
• 
  Domek loretański od strony południowo-zachodniej
• 
  Wnętrze domku loretańskiego
• 
  Rzeźba Matki Boskiej Kamionkowskiej w ołtarzu głównym domku loretańskiego
• 
  Symboliczny grób Rocha Kowalskiego znajdujący się przy świątyni

• JolantaJ. Putkowska JolantaJ., Architektura Warszawy XVII wieku, Warszawa: PWN, 1991, ISBN 83-01-07924-X, OCLC 834083429 .brak strony (książka)
• Kościoły Warszawy, Wydawnictwa Rady Prymasowskiej Budowy Kościołów Warszawy, Warszawa 1982.

• Kościół Matki Boskiej Loretańskiej w portalu sztuka.net