Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie

Celem ruchu czetników było utrzymanie monarchii jugosłowiańskiej i zapewnienie bezpieczeństwa etnicznego ludności serbskiej^[1][2], a w końcu utworzenie tzw. Wielkiej Serbii^[3] poprzez realizacje czystek etnicznych na nie-Serbach zamieszkujących tereny zdaniem czetników należące historycznie do Serbii^[4][5][6][7]. Czystki miały doprowadzić do utworzenia z Serbii kraju jednorodnego etnicznie^[8]. Czetnicy prowadzili politykę terroru w celu wypędzenia z Serbii grup nieserbskich. Na wiosnę 1942 roku, Mihailović w swoim dzienniku napisał o tym, że z kraju należy pozbyć się mniejszości muzułmańskiej, miało się to odbyć poprzez exodus muzułmanów do Turcji lub innego kraju. W 1941 roku Mihailović wydał Instrukcije (Instrukcję), według której czetnicy mieli oczyścić terytorium Serbii z ludności nieserbskiej. Według niektórych historyków instrukcja ta została w rzeczywistości sfałszowana przez czetnickiego dowódcę Djurišića^[9].

Relacje między czetnikami a partyzantami z NOVJ były od początku niespokojne, jednak od października 1941 roku przerodziły się one w konflikt na pełną skalę. Panetniczna polityka Tity dla czetników wydawała się antyserbska, natomiast czetnicki rojalizm był przekleństwem dla komunistów^[10].

Ruch czetnicki narodził się w połowie maja 1941 roku w środkowej Serbii.

W 1942 r. nawiązał kontakt z jugosłowiańskim rządem emigracyjnym z siedzibą w Londynie. W rezultacie uzyskał jego poparcie, a oddziały czetnickie zostały uznane za jedyne legalne siły zbrojne, uzyskując oficjalną nazwę Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie. Na ich czele stanął formalnie król Piotr II, zaś płk D. Mihailović został mianowany ministrem wojny i objął funkcję szefa sztabu, choć faktycznie był ich komendantem. W okresie wojny następował ich duży rozrost liczebny z ok. 80 tys. ludzi pod koniec 1942 r. do ponad 110 tys. w 1943 r.

Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie w pierwszych miesiącach wojny cieszyły się poparciem Wielkiej Brytanii, USA, rządu emigracyjnego króla Piotra II, a nawet Związku Radzieckiego^[11].

W październiku 1941 roku Mihailović nawiązał kontakty z kolaboracyjnym rządem Serbii Milana Nedicia i współpracę z włoskimi wojskami okupacyjnymi, z którymi w styczniu 1942 roku podpisał formalne porozumienie o wzajemnej nieagresji. 27 października 1941 roku w miejscowości Brajići Mihailović spotkał się z liderem komunistów, Tito. Celem spotkania było wypracowanie porozumienia, jednak porozumienie osiągnięto jedynie w drugorzędnych sprawach. Tito natomiast zaproponował Mihailovićowi wspólne walki z Niemcami^[12]. 19 września i 27 października 1941 roku, Tito przeprowadził nieudane rozmowy z Mihailovićem^[13]. Po jednym ze spotkań grupa oficerów czetnickich próbowała samowolnie dokonać zamachu na lidera NOVJ, zamachowców powstrzymał Mihailović^[14].

Rozpoczęcie kolaboracji z Niemcami i Włochami

W praktyce natychmiast po spotkaniu, Mihailović rozpoczął przygotowania do ataku na partyzantów Tity. 28 października czetnicy spotkali się z Josefem Matlem, niemieckim oficerem odpowiedzialnym za zbrojenia, zaproponował on Mihailovićowi układ w zamian za broń. 1 listopada czetnicy zaatakowali siedzibę partyzantów w Užicach, jednak zostali odparci. 3 listopada Mihailović przełożył spotkanie z niemieckimi oficerami ze względu na to, że konflikt między czetnikami a titoistami wymagał jego obecności w sztabie organizacji. Spotkanie odbyło się 11 listopada w Belgradzie, sprawą kontrowersyjną jest, czy inicjatywa wyszła od Niemców, czy od samego Mihailovića. W negocjacjach z Niemcami Mihailović zapewnił ich, że jego celem nie jest walka przeciwko okupantom i że nigdy nie zawiąże z komunistami porozumienia dlatego, że według niego w ich szeregach znajdują się cudzoziemcy: Bułgarzy, Chorwaci, Żydzi, Węgrzy i muzułmanie^[15]. Mihailović zaproponował zaprzestanie działalności w miastach i wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych. Do ostatecznego porozumienia nie doszło ze względu na niemieckie żądania kompletnej kapitulacji czetników. Po nieudanych próbach Niemcy próbowali aresztować Mihailovića^[16].

Czetnicy znaleźli się w trudnej sytuacji, gdy w Czarnogórze lokalni przywódcy czetników; Pavle Đurišić i Stanišić zawarli porozumienia z Włochami i zwalczali razem z nimi partyzantów Tito^[17]. Sam Mihailović przyjął nominację Blažo Đukanovicia jako dowódcy sił nacjonalistycznych w Czarnogórze. Mihailović zatwierdził plan zniszczenia oddziałów komunistycznych, wykorzystując do tego kontakty regionalnych dowódców czetników z Włochami, dzięki temu zdobył od Włochów żywność, broń i amunicję. 1 grudnia Pavle Đurišić zorganizował konferencję jednostek czetnickich w Šahovići. Na kongresie czetników, zdaniem Stevana Pavlovicia, przedstawiano poglądy ekstremistyczne i nietolerancyjne. Mihailović i Đukanović nie wzięli udziału w spotkaniu, które - jak się okazało - zostało zdominowane przez Đurišića^[18], a Mihailović poinformował podwładnych, że jednostki partyzanckie są pełne bandytów^[19].

Walki z NOVJ

Po nieudanych rozmowach czetnicy włączyli się w niemiecki pościg za Titą, Mihailović dostarczył czetnickiej policji fotografię Tity i fotografię radcy Lebiediewa, podejrzewanego o bycie mitycznym Titą z zapytaniem, czy jest to ta sama postać. Odpowiedź belgradzkiej policji była negatywna. Czetnicy torturowali schwytanych członków ruchu oporu, aby wydobyć z nich informacje na temat prawdziwej tożsamości Tity. Starania te nie przyniosły efektu, a postać Tity stała się ważnym elementem propagandowym partyzantów^[20].

We wrześniu 1941 roku wraz z Niemcami i oddziałami kolaboranckimi (ustaszami, domobranami i nediczowcami) wzięli udział w ofensywie przeciwko partyzanckiej Republice Užičkiej. Tito, chcąc powstrzymać natarcie czetnickie, zaproponował czetnikom pokaźne liczby broni wyprodukowane w fabryce w Užicach. Rozmowy zostały jednak zatrzymane na skutek naporu wojsk niemieckich^[12].

W 1942 roku czetnicy zostali znacznie osłabieni na skutek fali dezercji i przejść do oddziałów Tity^[11].

Czetnicy wsparli IV ofensywę niemiecką. Oddziały czetników uniemożliwiały ewakuację partyzantów. Czetnicy wystawili przeciwko uciekającym partyzantom liczącą 18 tysięcy partyzantów armię^[21].

W starciach wojny domowej, która w rzeczywistości trwała podczas II wojny światowej na obszarze okupowanej Jugosławii, przewagę uzyskali komuniści, wyzwalając coraz większe rejony kraju. W tej sytuacji Wielka Brytania i inni alianci przerzucili swoje poparcie na siły podległe J. B. Ticie, narzucając jugosłowiańskiemu rządowi emigracyjnemu zerwanie porozumienia z czetnikami. Do poparcia Tity i uznania jego wojsk za jedyne oddziały alianckie w Jugosławii przez Brytyjczyków doszło jeszcze zanim zrobili to Sowieci^[22]. Na konferencji w Teheranie NOVJ formalnie uznane zostały też przez króla Piotra II i amerykańskiego prezydenta Franklina Roosevelta^[23].

17 czerwca 1944 roku na wyspie Vis, doszło do podpisania umowy między Ivanem Šubašiciem, premierem rządu i Titą, na mocy której miała być utworzona wspólna Armia Jugosłowiańska, a zarazem scalono rząd na wygnaniu z rządem partyzanckim^[24]. Po odmowie przystąpienia do niej większości czetników, płk D. Mihailović 29 sierpnia stracił funkcję ministra i szefa sztabu, a jego oddziały straciły status Królewskich Wojsk Jugosłowiańskich w Ojczyźnie. 12 września nowym szefem sztabu został Tito, a król wezwał wszystkich Jugosłowian do uznania rządu Tity i stwierdził że ci, którzy są przeciwnikami partyzantów, są zdrajcami^[25].

Zdarzała się też współpraca partyzantów i czetników, aż do początku 1942 roku, gdy w Bośni i Hercegowinie działali niemal wyłącznie partyzanci serbscy i ściśle współpracowali oni z czetnikami^[26].

Czetnicy nadal prowadzili walkę z komunistycznymi partyzantami aż do końca wojny.

We wrześniu 1944 roku, gdy ZSRR zajął Rumunię i Bułgarię (tym samym wycofując je z wojny), oddziały Armii Czerwonej wkroczyły na granicę z Jugosławią. Czetnicy nie byli na to przygotowani, a przez cały okres wojny ich propaganda starała się wykorzystać prorosyjskie i pansłowiańskie sympatie większości ludności serbskiej. W propagandzie rozróżniono Rosjan i ich komunistyczne władze, które były stalinowskie, a partyzantów jugosłowiańskich, którzy mieli być rzekomo trockistami^[27]. 10 września misja czetnicka z około 150 partyzantami na czele z podpułkownikiem Velimirem J. Piletićem przekroczyła Dunaj i przedostała się do Rumunii, gdzie nawiązała kontakt z oddziałami radzieckimi^[28]. Celem wizyty było nawiązanie porozumienia z ZSRR: mediacja Sowietów w wojnę domową i organizacja oraz nadzorowanie wolnych wyborów^[29].

Także podpułkownik Keserović nawiązał współpracę z Sowietami. W połowie października jego żołnierze spotkali się z wojskami zbliżającymi się do wschodniej Serbii z obszaru Bułgarii. Dowódca wojsk ACz nakazał Keserovićowi wstąpienie do oddziału partyzantów Tito^[30]. Inny z oficerów, kapitan Pedrag Raković walczył pod dowództwem radzieckim, a jego partyzanci pomogli zająć Čačak. Współpraca Rakovicia i wojsk ACz została przerwana po proteście ze strony Tity, a sami czetnicy wycofali się w inny region^[31].

Generał D. Mihailović został schwytany w 1946 r., po czym skazano go na śmierć w pokazowym procesie i stracono.

Na czele czarnogórskich czetników stał Pavle Đurišić. Region Czarnogóry był miejscem krwawych czystek etnicznych. Na początku stycznia 1942 roku Đurišić spotkał się z Mihailovićiem, od którego dostał szczegółowe instrukcje, zawierające wskazówki ludobójstwa i eksterminacji ludności muzułmańskiej z Sandżaku oraz Chorwatów i muzułmanów z Bośni i Hercegowiny. Historycy, tacy jak Lucien Karchmar, Stevan K. Pawłowicz i Noel Malcolm uważają, że dokument ten został sfałszowany przez samego Đurišicia i miał być wykorzystany przeciwko Mihailovićowi. Matteo J. Milazzo, Jozo Tomaszewicz i Sabrina P. Ramet, uważają, że dokument jest autentyczny i przypisują instrukcję Mihailovićiowi. Đurišić miał początkowo mały wpływ na ludność czarnogórską i nie był w stanie podjąć walki z Włochami lub konkurencyjnymi oddziałami partyzanckimi. Na początku 1942 roku jego oddział stał się bardziej aktywny we wschodniej Czarnogórze i Sandżaku, gdzie podjął akcję represji muzułmanów. Partyzanci w styczniu i lutym 1942 roku zajęli miejscowość Kolašin, zabijając tam ponad 300 osób uznanych za realną lub potencjalną opozycję. Zwłoki ofiar wrzucili do dołów nazwanych „psim” cmentarzem^[32].

4 maja Đurišić został schwytany wraz z kilkoma swoimi oficerami przez Niemców. Najpierw został przewieziony do Berlina, a w lipcu osadzony w obozie w Stryju. 27 sierpnia udało mu się uciec i poprzez Węgry dostał się do Serbii. Tam jednak ponownie został aresztowany, ale dzięki interwencji gen. Milana Nedicia, szefa marionetkowego państwa serbskiego, szybko go uwolniono. Po uwolnieniu podpisał umowę z włoskim generałem Birolim, który zorganizował i uznał trzy oddziały czetników, służące jako oddziały pomocnicze przeciwko partyzantom. Oddziały zostały uzbrojone i opłacone przez Włochów, a w ich skład weszło 4,5 tys. czetników, z czego 1,5 tys. było pod dowództwem Đurišića^[33].

Wspólnie z okupantem Đurišić utworzył kolaboracyjny komitet, nazywany przez Włochów Komitetem Nacjonalistycznej Czarnogóry. Celem komitetu było „zniszczenie komunizmu”, w praktyce oznaczało to działania, które miały być skierowane przeciwko włoskim władzom okupacyjnym^[34].

W grudniu 1942 roku, zaniepokojeni możliwością lądowania aliantów, Niemcy uruchomili ofensywę przeciwko partyzantom w Bośni i Hercegowinie. Wielkość ofensywy wymagała zaangażowania Włochów i kolaborantów chorwackich, Włosi wystawili do operacji czetników, w tym Đurišića^[35]. Raport Đurišicia z dnia 13 lutego 1943 roku informuje o masakrze muzułmanów w powiatach Čajniče i Foča w południowo-wschodniej Bośni i Hercegowinie. Na początku stycznia 1943 roku, dowództwo czetników nakazało Đurišićowi eksterminację muzułmanów w Bjelo Polje w Sandżaku. 10 stycznia 1943 roku, czetnicy Đurišicia spalili 33 wioski, zamordowali 400 żołnierzy samoobrony muzułmańskiej (także ta była popierana przez Włochów), a ponadto zamordowali 1000 muzułmańskich kobiet i dzieci. W połowie lutego oddział dopuścił się kolejnych czystek etnicznych (w Pljevlja, Čajniče i Foča). W raporcie do Mihailovicia z 13 lutego, Đurišić pisał o tym, że zamordował 9200 muzułmanów, w tym 1200 członków samoobrony i około 8000 kobiet, dzieci i osób starszych^[36][37].

W marcu Đurišić zamordował w Goražde około 500 osób, głównie kobiet, dzieci i osób starszych, kilka kobiet zostało zgwałconych. Całkowitą liczbę ofiar eksterminacji Đurišicia między styczniem a lutym szacuje się na 10 tys. osób. Liczba ofiar mogłaby być większa, gdyby nie to, że część muzułmanów na początku rzezi uciekła do Sarajewa^[38]. W nagrodę za kolaborację, 11 października 1944 roku, niemiecki generał Wilhelm Keiper w imieniu Hitlera wręczył mu Żelazny Krzyż drugiej klasy^[39].

Za krwawe czystki etniczne odpowiedzialny jest też Ilija Trifunović-Birčanin. Dowódca ten operował w granicach Chorwacji i Bośni. Już 20 października 1941 roku podpisał umowę z włoskimi okupantami, sam lider czetników Mihailović był świadomy kolaboracji Trifunović-Birčanin i ją akceptował^[40]. Na początku 1942 r. współtworzył Czetnicką Dywizję Dinarską. We wrześniu płk Mihailović mianował go komendantem zachodniobośniackich, dalmatyńskich i hercegowińskich oddziałów czetnickich. Kolaborował z Włochami, uzyskując od nich pomoc w postaci wyposażenia, prowiantu i uzbrojenia. Jako lider partyzantki uważał, że jego celem jest „ustanowienie narodowego państwa serbskiego”, w którym „będą żyć wyłącznie prawosławni”^[41]. W styczniu włoski generał Lorenzo Dalmazzo spotkał się z czetnikami w celu namówienia ich do wspólnej operacji przeciwko ruchowi oporu.

W dniu 23 czerwca 1942 roku, Włosi wspomagani przez Trifunovicia oraz Birčanina utworzyli kolaboracyjne jednostki Antykomunistycznej Milicji Ochotniczej, jej celem było „unicestwienie komunizmu” i zwiększenie wpływów włoskich w regionie^[42]. Na początku października wziął udział w rozpoczętej przez Włochów operacji Alfa. 3–5 tys. czetników wzięło udział w operacji, w której według niepełnych danych wymordowano 543 katolickich i muzułmańskich cywilów, którzy mieli być nieprzychylni wobec ruchu czetnickiego. Czystkom etnicznym przeprowadzanym przez czetników sprzeciwił się włoski generał Roatta, który zagroził, że dalsze eksterminacje spowodują wstrzymanie włoskiej pomocy dla czetników^[43].

Do 1943 r. Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie zostały zorganizowane w brygady jako najwyższy stopień formacji. W późniejszym okresie powstały korpusy, składające się na ogół z 3 do 5 brygad czetnickich. Ogółem powstało co najmniej 70 korpusów liczących od kilkuset do kilku tysięcy ludzi. Były one podporządkowane poszczególnym dowództwom zorganizowanym geograficznie.

• Najwyższe Dowództwo Królewskich Wojsk Jugosłowiańskich w Ojczyźnie
  • Głównodowodzący – król Piotr II Karadziordziewić
  • Szef Sztabu – płk Dragoljub Draža Mihailović
• Dowództwo Serbii
  • Komendant – gen. Miroslav Trifunović
  • Szef sztabu – mjr Dimitrije Antonović
    • Krajinski korpus
    • Mlavski korpus
    • Smederevski korpus
    • Avalski korpus
    • Rudnički korpus
    • I ravnogorski korpus
    • I šumadijski korpus
    • Oplenački korpus (Korpus Gorske garde)
    • Kosmajski korpus
    • Kolubarski korpus
    • Mačvanski korpus
    • Cerski korpus
    • Valjevski korpus
    • Požeški korpus
    • II ravnogorski korpus
    • Zlatiborski korpus
    • Javorski korpus
    • Varvarinski korpus
    • II šumadijski korpus
    • Rasinski korpus
    • Jastrebački korpus
    • Toplički korpus
    • Čegarski korpus
    • I kosovski korpus
    • II kosovski korpus
    • Vlasinski korpus
    • Nišavski korpus
    • Deligradski korpus
    • Timočki korpus
    • Knjaževački korpus
    • Južnomoravski korpus
    • Ivankovački korpus
    • Vardarski korpus
    • Resavski korpus
    • Jablanički korpus
• Dowództwo Czarnogóry i Raški (później rozdzielone)
  • Komendant – ppłk Đorđe Lašić, ppłk Pavle Đurišić
  • Szef sztabu – mjr Sava Vukadinović
• Dowództwo Czarnogóry
  • Komendant – ppłk Pavle Đurišić
  • Szef sztabu – mjr Rudolf Rade Perhinek
    • Limski korpus
    • Komski korpus
    • Durmitorski korpus
    • Nikšićki korpus
    • Ostroški korpus
    • Zetski korpus
    • Lovćenski korpus
    • Crmničko-primorski korpus
    • Bokokotorski korpus
    • Dubrovački korpus
• Dowództwo Raški
  • Komendant – mjr Vojislav Lukačević
  • Szef sztabu – mjr Blagoje Knežević
    • I mileševski korpus
    • II mileševski korpus
• Dowództwo Wschodniej Bośni i Hercegowiny
  • Komendant – mjr Petar Baćović
  • Szef sztabu – mjr Danilo Salatić
    • Romanijski korpus
    • Drinski korpus
    • Nevesinjski korpus
    • Trebinjski korpus
    • Zenički korpus
• Dowództwo Zachodniej Bośni
  • Komendant – mjr Slavoljub Vranješević
  • Szef sztabu – kpt. Sergije Živanović
    • Bosansko-krajiški korpus
    • Srednjobosanski korpus
    • II srednjobosanski korpus

Pozostałe bośniackie korpusy:

• • • Majevički korpus
    • Ozrenski korpus
    • Trebavski korpus
• Dowództwo Dinarskie (Czetnicka Dywizja Dinarska)
• Komendant – Momčilo Đujić
• Szef sztabu – mjr David Šoškić
  • • Korpus „Gavrilo Princip”
    • I lički korpus
    • I dalmatinski korpus
    • II dalmatinski korpus
    • III dalmatinski korpus
• Dowództwo Górnej Liki i Chorwackiego Przymorza
  • Komendant – Dobroslav Jevđević
    • Ličkokordunaški korpus
    • Primorski korpus
• Dowództwo Słowenii i Istrii
  • Komendant – mjr Karlo Novak
• Dowództwo Vojvodiny
  • Komendant – mjr Dragiša Đ. Rakić
• Dowództwo Sremu
  • Komemndant – ppłk Dragomir Radovanović
• Dowództwo Sławonii
  • Komendant – płk Aleksandar Nikolić
• Dowództwo Belgradu
  • Komendant – mjr Žarko Todorović, mjr Radoslav Đurić, ppłk Dušan Manojlović, kpt. Ivan Pavlović, mjr Žarko Todorović, mjr Aleksandar Mihajlović
  • Szef sztabu – kpt. Branko Stanić, mjr Božidar Ranković
    • I beogradski korpus
    • II beogradski korpus
    • III beogradski korpus
    • IV beogradski korpus
    • V beogradski korpus

Do tradycji czetników powróciły serbskie jednostki paramilitarne podczas wojen secesyjnych w Jugosławii, które wspólnie z Jugosłowiańską Armią Ludową uczestniczyły m.in. w oblężeniu Vukovaru oraz toczyły walki na terenie Chorwacji i Bośni.

Inne znaczenia:

• oddziały serbskie z czasów wojny w Jugosławii,
• w XIX wieku uczestnicy walk wyzwoleńczych przeciwko Turcji na Bałkanach,
• kierowane przez komunistów oddziały partyzanckie, które powstały w Bułgarii po przewrocie w 1923,
• członkowie serbskich organizacji kombatanckich w Jugosławii w okresie międzywojennym.

• Banac, Ivo (1996). „Bosnian Muslims: From Religious Community to Socialist Nationhood and Post-Communist Statehood 1918–1992”. In Pinson, Mark. The Muslims of Bosnia-Herzegovina: Their Historic Development from the Middle Ages to the Dissolution of Yugoslavia. Harvard University Press. ISBN 0-932885-12-8.
• Cohen, Philip J.; Riesman, David (1996). Serbia’s Secret War: Propaganda and the Deceit of History. Texas A&M University Press. ISBN 0-89096-760-1.
• Haskin, Jeanne M. (2006). Bosnia And Beyond: The „Quiet” Revolution That Wouldn’t Go Quietly. Algora Publishing. ISBN 0-87586-429-5.
• Hirsch, Herbert (2002). Anti-Genocide: Building an American Movement to Prevent Genocide. Greenwood Publishing Group. ISBN 0-275-97676-9.
• Hoare, Marko Attila (2006). Genocide and Resistance in Hitler’s Bosnia: The Partisans and the Chetniks. Oxford University Press. ISBN 0-19-726380-1.
• Judah, Tim (2000). The Serbs: History, Myth and the Destruction of Yugoslavia. Yale University Press. ISBN 0-300-08507-9.
• Milazzo, Matteo J. (1975). The Chetnik Movement & the Yugoslav Resistance. Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-1589-4.
• Mulaj, Klejda (2008). Politics of Ethnic Cleansing: Nation-State Building and Provision of In/Security in Twentieth-Century Balkans. Lexington Books.
• Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2004. Indiana University Press. ISBN 0-271-01629-9.
• Roberts, Walter R. (1973). Tito, Mihailović and the Allies 1941–1945. Rutgers University Press.
• Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks 1. San Francisco: Stanford University Press. ISBN 0-8047-0857-6.
• Tomasevich, Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: Occupation and Collaboration 2. San Francisco: Stanford University Press. ISBN 0-8047-3615-4.
• Velikonja, Mitja (2003). Religious separation and political intolerance in Bosnia-Herzegovina. College Station: Texas A&M University Press. ISBN 978-1-58544-226-3.