Monarchia
Monarchia (łac. monarchia, ze stgr. μοναρχία, monarchía „jedynowładztwo”, od μόναρχος „jedyny władca”, od μόνος monos „jeden” i ἀρχός archós „początek”[1]) – ustrój polityczny lub forma rządów, gdzie głową państwa jest jedna osoba, nazywana monarchą, nie wybierana w sposób republikański. Zazwyczaj:
- monarcha sprawuje władzę dożywotnio (z wyjątkiem Andory, Malezji, Samoa oraz Zjednoczonych Emiratów Arabskich);
- jego funkcja jest często dziedziczna (z wyjątkiem monarchii elekcyjnych);
- jego stanowisko jest nieusuwalne.
Obecnie w wielu państwach z takowym ustrojem politycznym monarcha pełni jedynie funkcje reprezentacyjne. Kierowanie przez niego polityką jest znikome lub żadne.
Historia ustroju
W pierwszych wspólnotach plemiennych nie istniała hierarchia, która (wśród ludów europejskich) pojawiła się pod koniec demokracji wojennej, a na Bliskim Wschodzie przed powstaniem pierwszych cywilizacji.
W początkach starożytności monarcha zyskał praktycznie nieograniczoną władzę (w ustroju despotycznym), w niektórych krajach był uznawany za boga lub półboga (faraon, august), niekiedy miał pozostawać w łączności z bóstwami.
W średniowieczu powstały nowe, feudalne formy monarchii: patrymonialna oraz stanowa. Uzasadnieniem władzy monarchów było jej pochodzenie od Boga, stąd ich pozycja była teoretycznie niepodważalna. Byli suzerenami, jednak nie zawsze mogli wyegzekwować swą władzę i ich wpływ został ograniczony. Powstawały pierwsze parlamenty (tym samym monarchie parlamentarne).
Od XV wieku w Europie zachodniej ponownie wzrosło znaczenie monarchy, do władzy prawie nieograniczonej lub nieograniczonej, czyli absolutnej. Monarchia absolutna Ludwika XIV była wzorem dla innych monarchów Europy, szczególnie Prus, Rosji i Szwecji.
Rozwój przemysłu i handlu, wzrost pozycji burżuazji i klasy średniej, rewolucja francuska (1789-1799) doprowadziły do upadku absolutyzmu. Narodził się pogląd, że suwerenem jest społeczeństwo, które ma prawo powoływać i odwoływać sprawujących władzę.
Ta sytuacja, wsparta przez powstanie Stanów Zjednoczonych (4 lipca 1776), wymusiła ograniczenia praw monarchy. Doprowadziło to do powstania pierwszych monarchii konstytucyjnych (Francja, Rzeczpospolita Obojga Narodów), gdzie król był zwierzchnikiem administracji.
Nieco inna sytuacja miała miejsce w Anglii, a następnie w Wielkiej Brytanii. Ustrój panujący w tym kraju określa się mianem monarchii parlamentarnej.
Upadek wielu monarchii nastąpił po I wojnie światowej. Nowo powstałe państwa (Czechosłowacja, Polska itd.) wybrały ustrój republikański, w wielu krajach obalano monarchie, zastępując je republikami (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja).
Nazewnictwo
Od kręgu kulturowego oraz religii zależy nazwa monarchii:
- chrześcijańskie monarchie były m.in. cesarstwami, królestwami, księstwami (nazwy tworzono od tytułu monarszego, w tym od tytułów szlacheckich) czy carstwami;
- islamskie monarchie są sułtanatami, emiratami lub zapożyczają nazwy europejskie, np. Królestwo Maroka;
- w Azji funkcjonowały także nazwy chanatu i kaganatu;
- na Dalekim Wschodzie najważniejszymi monarchiami były cesarstwa w Indiach, Chinach i istniejące do dziś Cesarstwo Japonii.
Sukcesja tronu
Zazwyczaj monarchie są dziedziczne, tzn. po śmierci władcy tron obejmuje jedno z jego dzieci. W Europie początkowo był to najstarszy syn monarchy, później dopuszczano również córki (por. Jadwiga Andegaweńska, sankcja pragmatyczna). Czasem jednak zdarzało się, że monarcha umierał bezdzietnie, wówczas władzę mogła objąć osoba spokrewniona, niebędąca zstępnym. Czasem następcę monarcha mógł wyznaczyć na podstawie czynności prawnej: testamentem lub zawierając układ o przeżycie.
Zdarzało się, że sprawa sukcesji była niejasna, gdy wiele osób jednocześnie dowodziło swoich praw do tronu. Z tego powodu wybuchały wojny, np. wojna o sukcesję austriacką, wojna o sukcesję hiszpańską oraz wojna o sukcesję polską.
Niektóre państwa były monarchiami elekcyjnymi, tzn. takimi, gdzie monarchą zostawała osoba wybrana przez elektorów. Przykładem historycznych monarchii elekcyjnych mogą być takie państwa, jak Państwo Kościelne, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, a obecnie Watykan.
Obecne monarchie (stan na rok 2022)
Byłe monarchie
Poniżej podano wykaz monarchii, które istniały w okresie nowożytnym, ale już nimi nie są.
Oprócz tego władca brytyjski, który panuje obecnie łącznie w 15 monarchiach w przeszłości pełnił funkcję monarchy w następujących państwach, które obecnie mają ustrój republikański: Wolne Państwo Irlandzkie (1931–1949), Związek Południowej Afryki (1931–1961), Indie (1947–1950), Pakistan (1947–1956), Cejlon (1948–1972), Ghana (1957–1960), Nigeria (1960–1963), Sierra Leone (1961–1971), Tanganika (1961–1962), Trynidad i Tobago (1962–1976), Uganda (1962–1963), Kenia (1963–1964), Malawi (1964–1966), Malta (1964–1974), Gambia (1965–1970), Gujana (1966–1970), Barbados (1966–2021), Mauritius (1968–1992), Fidżi (1970–1987)[12].
Żyjący byli monarchowie
.jpg)
_(cropped_2).jpg)
.jpg)
Zobacz też
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
- Dynastie Europy, wyd. Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków 2003.
- Morby John, Dynastie świata. Przewodnik chronologiczny i genealogiczny, Kraków 1995.