Księga Wyjścia

Oryginalny tekst hebrajski zawiera 1 209 wersetów, 16 173 słowa oraz 33 539 liter^[2].

Treść księgi można podzielić na dwie części. Pierwsza – rozdziały 1-18 – to opis ucisku Izraelitów w Egipcie i ich wyjścia aż do przymierza z Bogiem na górze Synaj, a druga – rozdziały 19-40 – to opis przepisów religijnych przekazanych Mojżeszowi przez Boga. Proponowany jest też podział pod kątem geograficznym (Egipt: rozdziały 1-18, Synaj: rozdziały 19-40), chronologicznym (ucisk w Egipcie: rozdziały 1-10, wyjście z Egiptu i wędrówka ku górze Synaj: rozdziały 11-18, pobyt pod górą Synaj: rozdziały 19-40), merytorycznym (ucisk w Egipcie i wyjście: rozdziały 1-18, przymierze na Synaju: rozdziały 19-24, pouczenia związane z Namiotem Spotkania: rozdziały 25-31, zerwanie i odnowienie przymierza: rozdziały 32-34, polecenie sporządzenia Namiotu Spotkania: rozdziały 35-40 lub wprowadzenie: rozdział 1, wczesne życie Mojżesza: rozdziały 2-7, starcie Mojżesza z faraonem: rozdziały 7-12, wyjście z Egiptu i przejście przez morze: rozdziały 12-15, wędrówka przez pustynię: rozdziały 15-18, pobyt pod Synajem: rozdziały 19-40)^[3].

Według tradycji spisał ją Mojżesz. Zgodnie z przyjętą we współczesnej biblistyce teorią źródeł uważa się, że fragmenty Księgi powstawały w różnych epokach historycznych. Kanoniczną wersję zredagowano po wygnaniu babilońskim, co oznacza, że część jej treści przechowywano w tradycji ustnej jako opowiadania lub jako część liturgii Paschy, Pięćdziesiątnicy i Święta Namiotów. Opowiadania, które weszły do redakcji należą do tradycji jahwistycznej, elohistycznej, kapłańskiej i deuteronomistycznej. Nieraz są one przemieszane, np. pierwsze trzy tradycje tworzą fragmenty historii o przejściu przez morze^[4]. Ponadto w Księdze Wyjścia znajduje się pieśń zwycięstwa po przejściu przez morze, której styl i język wskazują na archaiczny charakter i jest ona jednym z najstarszych fragmentów Biblii^[5]. Zgodnie z niektórymi poglądami pieśń ta powstała około 1150 r. p.n.e., przekazując mit o zagładzie Egipcjan w wodach, jako jeden z przejawów pojawiającego się w wierzeniach Izraelitów konfliktu Jahwe i morskiego smoka. Po około dwustu latach redaktor z tradycji jahwistycznej, chcąc wyjaśnić, skąd Egipcjanie znaleźli się pośród wód, miał dodać historię o osuszeniu przez Boga drogi przez morze, a potem redaktor z tradycji kapłańskiej dodał działanie Mojżesza^[6]. Niektórzy również współcześnie twierdzą, że niektóre fragmenty dotyczące religii i kultu, w tym Dekalog i Kodeks Przymierza, mogą pochodzić od Mojżesza^[7].

Według biblistów najważniejszą część Księgi Wyjścia, czy nawet całego Starego Testamentu, stanowią rozdziały, w których Jahwe zaczyna przedstawiać Izraelitom Prawo, poczynając od Dekalogu czyli 10 przykazań^[8].

Wydarzenia i przepisy

Zgodnie z redakcją Biblii Tysiąclecia, treść księgi można podzielić szczegółowo na następujące części:

• Uwolnienie Izraelitów z Egiptu
  • Izrael w Egipcie
    • Rozrost i ucisk Izraela Wj 1,1-22
    • Urodzenie Mojżesza Wj 2,1-10
    • Mojżesz w ziemi Madian Wj 2,11-22
    • Pierwszy opis powołania Mojżesza Wj 2,23-25Wj 3Wj 4 (tu Bóg Jahwe objawia się Mojżeszowi w krzewie gorejącym, przedstawiając się jako „Jestem, który jestem”)
    • Pierwsze spotkanie Mojżesza z faraonem Wj 5Wj 6,1
    • Drugi opis powołania Mojżesza Wj 6,2-28Wj 7,1-13
    • Plagi egipskie Wj 7,14-29Wj 8Wj 9Wj 10 (pierwsze 9, czyli krew w wodach Nilu, żaby, komary, muchy, pomór bydła, wrzody, grad, szarańcza, ciemności)
    • Noc paschalna i wyjście z Egiptu (w tym 10. plaga – śmierć pierworodnych) Wj 11Wj 12Wj 13,1-16
    • Cudowne przejście przez morze Wj 13,17-22Wj 14
    • Pieśń dziękczynna Wj 15,1-21
  • Droga z Egiptu pod Synaj
    • Pierwsze postoje na pustyni Wj 15,22-27
    • Przepiórki i manna Wj 16
    • Wyprowadzenie wody ze skały Wj 17,1-7
    • Zwycięstwo nad Amalekitami Wj 17,8-16 (bitwa pod Refidim)
    • Spotkanie Mojżesza z Jetrą Wj 18
• Zawarcie przymierza na Synaju. Pierwsze prawa
  • Zawarcie przymierza
    • Objawienie się Boga Izraelowi Wj 19 (Mojżesz na górze Synaj)
    • Dekalog Wj 20,1-21
  • Księga Przymierza
    • Prawo o ołtarzu Wj 20,22-26
    • Prawo rodzinne Wj 21,1-11
    • Prawo karne Wj 21,12-32
    • Prawo rzeczowe Wj 21,33-37Wj 22,1-14
    • Prawo rodzinne Wj 22,15-16
    • Prawo moralne Wj 22,17-30Wj 23,1-9
    • Rok szabatowy Wj 23,10-13
    • Święta Wj 23,14-19
    • Zachęta do zachowania przepisów Prawa Wj 23,20-33
    • Zawarcie przymierza Wj 24,1-11
    • Tablice przykazań Wj 24,12-18
  • Przepisy o zorganizowaniu kultu
    • Dary na budowę przybytku Wj 25,1-9
    • Przybytek i jego sprzęty. Arka Przymierza Wj 25,10-22
    • Stół chlebów pokładnych i naczynia Wj 25,23-30
    • Świecznik (menora) Wj 25,31-40
    • Przybytek Wj 26
    • Ołtarz całopalenia Wj 27,1-8
    • Dziedziniec Wj 27,9-19
    • Oliwa do świecznika Wj 27,20-21
    • Szaty kapłańskie Wj 28,1-5
    • Efod Wj 28,6-14
    • Pektorał Wj 28,15-30
    • Suknia arcykapłańska Wj 28,31-35
    • Diadem na tiarze Wj 28,36-39
    • Odmienny ubiór kapłanów Wj 28,40-42
    • Konsekracja Aarona i jego synów Wj 29,1-37
    • Ofiara ustawiczna Wj 29,38-46
    • Inne przepisy o przybytku. Ołtarz kadzenia Wj 30,1-10
    • Pogłówne Wj 30,11-16
    • Kadź z brązu (mykwa Wj 30,17-21
    • Sporządzanie oleju i kadzidła Wj 30,22-38
    • Wykonawcy robót Wj 31,1-11
    • Szabat Wj 31,12-18
  • Odstępstwo Izraela i odnowienie przymierza
    • Kult złotego cielca Wj 32Wj 33,1-11
    • Modlitwa Mojżesza Wj 33,12-23
    • Odnowienie przymierza Wj 34
  • Wykonanie przepisów o zorganizowaniu kultu
    • Pouczenie Izraelitów o przepisach kultu Wj 35Wj 36,1-7
    • Budowa przybytku i jego sprzętów Wj 36,8-38Wj 37Wj 38
    • Wykonanie szat kapłańskich Wj 39Wj 40

Dalsze wydarzenia i przepisy opisują Księga Kapłańska i Księga Liczb^[9].

Dane archeologiczne nie potwierdzają takiego pochodzenia Izraela, jakie znamy z wersji biblijnej^[10]. Badania krytyczno-literackie pozwalają stwierdzić, że narracja biblijna między innymi Księgi Wyjścia nie jest dziełem naocznego świadka^[11]. Sama postać Mojżesza jest teologiczną interpretacją różnych tradycji, stąd trudno ocenić, co jest legendą, co teologiczną wizją, a co w końcu historycznym faktem^[12]. Niektórzy argumentują, że zawartość Księgi Wyjścia jest w gruncie rzeczy powieleniem mezopotamskich mitów z pewnymi innowacjami teologicznymi i jej elementy historyczne są całkowicie fikcyjne^[6]. Inną kontrowersją jest przypisywanie Egiptowi (Mizraim) niewolnictwa, choć niektóre badania wykazują, iż budującymi m.in. piramidy byli Egipcjanie pracujący za zboże i piwo.

Z drugiej strony, niektórzy bibliści argumentują, że podawane w Księdze Wyjścia dane nie mają charakteru faktograficznego, a symboliczny. Zdaniem Waldemara Chrostowskiego liczba Izraelitów, która miała opuścić Egipt i wędrować przez pustynię jest wyolbrzymiona do nierealistycznego rozmiaru w celu wskazania, że ich przetrwanie w warunkach pustyni nie byłoby możliwe bez cudownego wsparcia Bożej opatrzności^[13]. Jest to podejście podkreślające, że historia opisana w Pięcioksięgu ma charakter teologii historii, a nie historii we współczesnym znaczeniu^[14].

Podczas ponad stu lat badań archeologicznych nie odkryto niczego, co mogłoby wspierać historyczność narracyjnych elementów Księgi Wyjścia, takich jak pobyt przez cztery wieki w Egipcie, ucieczka ponad miliona Izraelitów z delty Nilu czy też trzymiesięczna wędrówka przez pustynię do Synaju^[15][16]. Egipskie zapiski nie zawierają wzmianek o czymkolwiek opisanym w Księdze Wyjścia, obszar południowego półwyspu Synaj nie zawiera żadnych śladów masowej migracji opisanej w Eksodusie, a praktycznie wszystkich miejsc wymienionych w Księdze – włącznie z Goszen (obszar w Egipcie, który rzekomo zamieszkiwali Izraelici), „miast na składy” – Pitom i Ramses, miejsca przekroczenia Morza Czerwonego (lub też raczej – jak twierdzą współcześni badacze Biblii – Morza Trzcin), a nawet samej Góry Synaj – nie udało się zidentyfikować^[17]. Badacze, którzy utrzymują, że Księga Wyjścia stanowi historyczną prawdę, przyznają, że dowody mogą co najwyżej sugerować możliwość^[18].

Treść kilku wątków zawartych w Księdze Wyjścia można znaleźć u autorów greckich. Diodor Sycylijski wspomina o tym, że w Egipcie zapanowała epidemia, jej przyczyn upatrywano w ingerencji bogów i z tego powodu doszło do wygnania obcych. Diodor wyjaśnia, że na czele tego exodusu stał człowiek zwany Mojżeszem, który mądrością i odwagą znacznie przewyższał innych. (...) ustalił ceremonie religijne i formy kultu należnego bóstwu. Nadał prawa i unormował życie publiczne. Ludność podzielił na dwanaście fyl (...). Nie wzniósł w ogóle żadnego posągu bóstwa (…). Zabronił obywatelom sprzedawania własnych działek^[19]. Także Józef Flawiusz przytacza świadectwa Manethona, Lizymacha, Apiona, którzy w swojej wersji relacjonowali dzieje Żydów, w tym wyjście z Egiptu pod wodzą Mojżesza^[20].

• Waldemar Chrostowski: Pięcioksiąg, czyli Tora Mojżesza. Skrypt dla studentów II roku na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Warszawa: 2007.

• Księga Wyjścia w Biblii Tysiąclecia. nonpossumus.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-11-02)]. (bez przypisów)