Pałac Staszica w Warszawie

Pałac został zbudowany w latach 1820–1823 w stylu klasycystycznym według projektu Antonia Corazziego dla Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Powstał w miejscu zburzonego w 1816 kościoła dominikanów obserwantów^[2].

11 maja 1830 ówczesny prezes Towarzystwa Julian Ursyn Niemcewicz odsłonił przed wejściem do pałacu pomnik Mikołaja Kopernika dłuta Bertela Thorvaldsena.

Po rozwiązaniu Towarzystwa, na skutek powstania listopadowego, w gmachu mieściła się do 1862 Dyrekcja Loterii. W latach 1857–1862 działała Akademia Medyko-Chirurgiczna. Później w murach pałacu znalazło się I Gimnazjum Męskie wraz z internatem. Było ono przeznaczone dla osób wyznania prawosławnego^[3].

W 1890 zdecydowano umieścić w pałacu także cerkiew św. Tatiany Rzymianki. Budynek został przebudowany w latach 1892–1895 przez architekta rosyjskiego Władimira Pokrowskiego w stylu bizantyjsko-rosyjskim^[4], w nawiązaniu do rzekomej „rosyjskiej przeszłości” tego miejsca – Kaplicy Moskiewskiej^[5]. Elewację pokryto majolikową cegłą, z której wykonano szereg starannie rzeźbionych elementów. Na budynku umieszczono pozłacaną cebulastą kopułę, a w czterech rogach dachu – wieżyczki zakończone szpiczastymi hełmami^[6]. 22 sierpnia 1897 przebudowany gmach odwiedził car Mikołaj II z żoną Aleksandrą. W październiku tego samego roku przystąpiono do budowy dzwonnicy, na której zawieszono 10 dzwonów^[7].

Po zajęciu w 1915 Warszawy przez wojska niemieckie, w pałacu umieszczono Deutsches Soldatenheim, klub dla żołnierzy i oficerów niemieckich^[8].

W latach 1924–1926 na podstawie projektu Mariana Lalewicza budowli przywrócono klasycystyczny wygląd^[9].

W 1918 pałac stał się siedzibą Towarzystwa Naukowego Warszawskiego^[10], a w 1919 tymczasową siedzibą Państwowego Instytutu Geologicznego^[11]. W okresie międzywojennym pałac był także siedzibą:

• Kasy im. Józefa Mianowskiego,
• Państwowego Instytutu Meteorologicznego,
• Instytutu Francuskiego,
• Instytutu Duńskiego,
• Instytutu Węgierskiego,
• Muzeum Archeologicznego,
• Polsko-Amerykańskiej Izby Handlowej,
• czytelni Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii w lokalu, mieszczącego się tam wówczas Seminarium Matematycznego Uniwersytetu Warszawskiego^[12].

Pałac został uszkodzony w czasie nalotów Luftwaffe we wrześniu 1939^[13]. 9 sierpnia 1944 budynek został obsadzony przez żołnierzy 2 kompanii VIII zgrupowania wchodzącego w skład zgrupowania „Krybar” i utrzymany przez Polaków do upadku Powiśla^[14].

Po wojnie zniszczenia budynku oszacowano na ok. 60%^[15]. Pałac został odbudowany w latach 1946–1950 pod kierunkiem Piotra Biegańskiego. Gmach został rozbudowany w kierunku południowym i uzyskał nową fasadę od strony przedłużonej ul. Świętokrzyskiej^[16]. Architekt zmienił również kształt kopuły, a od strony dziedzińca stworzył kopię fasady zaprojektowanej przez Antonia Corazziego kamienicy Mikulskiego, której odbudowy nie przewidywano^[16].

Odbudowany Pałac Staszica został przekazany do dyspozycji Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, a później – po jego likwidacji – Polskiej Akademii Nauk. Pałac stanowi siedzibę kilku instytutów I Wydziału Akademii oraz archiwum, a od 1981 również reaktywowanego Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

• 
  Pałac Staszica przed 1939
• 
  Pałac Staszica w 1945
• 
  Odbudowa pałacu (1949)
• 
  Fasada pałacu od strony ul. Świętokrzyskiej
• 
  Północna elewacja wewnętrznego dziedzińca pałacu będąca rekonstrukcją fasady kamienicy Mikulskiego przy ul. Bielańskiej

• Marian Lalewicz, Pałac Staszica w Warszawie Zarys historyi budowy, przebudowy i odbudowy, Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Warszawa 1932, s. 34–58.
• Piotr Biegański: Pałac Staszica – Siedziba Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Nakładem TNW, Warszawa 1951, s. 172.

• Pałac Staszica na stronie warszawa1939.pl
• Archiwalne widoki pałacu w bibliotece Polona