Pomnik przyrody

Światowa Komisja IUCN klasyfikuje pomniki przyrody (ang. natural monument) w kategorii III^[3].

Termin został wprowadzony przez Aleksandra von Humboldta na przełomie XVIII i XIX wieku, co dało początek kierunkowi konserwatorskiemu w ochronie przyrody^[4].

Znaczącym propagatorem objęcia ochroną starych drzew był Hugo Conwentz. Pod postacią pomnika przyrody proponował objąć także rzadkie gatunki roślin i zwierząt^[4]

Polska

W końcu I wojny światowej, jesienią 1918 roku ukazał się dekret Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury^[5] zaś w rok później rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego o ochronie niektórych zabytków przyrody z 15 września 1919 roku^[6]. Później wydano rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o opiece nad zabytkami z 6 marca 1928 roku, gdzie po raz pierwszy padły słowa o ochronie alei przydrożnych^[7].

Następnymi aktami prawnymi regulującymi ochronę pojedynczych wartości przyrodniczych były ustawy o ochronie przyrody z 1934^[8], 1949^[9], 1991^[10] i 2004^[11] roku.

Definicja

W aktualnym brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku:

Statystyki

Według danych z 2015 roku liczba pomników przyrody w Polsce wynosiła 36 510^[12]. Najwięcej pomników przyrody występowało w województwie mazowieckim (4274), a najmniej w województwie opolskim (683). Tą formą ochrony objęte są głównie ożywione twory przyrody, w tym przede wszystkim pojedyncze drzewa i ich grupy, które stanowiły w 2015 r. 92% wszystkich pomników przyrody. Znacznie rzadziej pomnikami przyrody zostają krzewy i aleje drzew, oraz twory przyrody nieożywionej: źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie^{[potrzebny przypis]}

Należy uświadomić sobie, że statystyki te są obarczone błędami. Gminy, które prawnie zobowiązane są do opieki nad pomnikami przyrody, ustanawianiem i znoszeniem - zawsze w formie uchwały oraz do aktualizacji danych w Centralnym Rejestrze Form Ochrony Przyrody - szczególnie na terenach wiejskich - nie zawsze wypełniają swój obowiązek. Żadne przepisy nie przewidują kary za brak ww. czynności oraz żadne przepisy nie regulują sprawy kto ma to kontrolować. Najwyższa Izba Kontroli w 2018 w swoim raporcie^[13] na temat Słabej Ochrony Cennych Przyrodniczo Obiektów wskazała również, że dane z Centralnego Rejestru Form Ochrony Przyrody prowadzonego przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska oraz dane z GUS różnią się.

Uznanie za pomnik przyrody

Kryteria

W latach 1996–2017 kryteria uznania za pomnik przyrody nie były regulowane prawnie^[14]. Ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. zawierała fakultatywną delegację dla ministra do spraw środowiska określenia w drodze rozporządzenia kryteriów uznania tworów przyrody ożywionej lub nieożywionej za pomniki przyrody, co jednak nie nastąpiło przez 13 lat od uchwalenia tej ustawy. W tym czasie, jak również przed 2004 r., funkcjonowało wiele nieoficjalnych wytycznych dotyczących minimalnej pierśnicy drzew pomnikowych poszczególnych gatunków^[15][16].

Dnia 17 grudnia 2017 r. w drodze rozporządzenia Ministra Środowiska określone zostały kryteria uznania za pomnik przyrody^[17]. Mają one charakter ilościowy i jakościowy, przy czym wzajemnie się one nie wykluczają i nie muszą występować łącznie. Drzewa spełniające kryteria ilościowe (wielkość pierśnicy) nie podlegają automatycznie ochronie jako pomniki przyrody, jednak ww. gminy mogą zgłosić sprzeciw wobec zamierzonej wycinki drzewa przekraczającego te wymiary^[14][18].

Tryb

Od 2009 r. pomnik przyrody ustanawia rada gminy^[19][11] (wcześniej robił to również wojewoda, a w okresie PRL – wojewódzka rada narodowa^[20]). Wymaga to uzgodnienia z właściwym regionalnym dyrektorem ochrony środowiska^[11].

Zniesienie pomnika przyrody

Zniesienie ochrony pomnikowej następuje w drodze uchwały rady gminy^[11]. Ustawa stanowi, że jest to możliwe „w razie utraty wartości przyrodniczych i krajobrazowych, ze względu na które ustanowiono formę ochrony przyrody, lub w razie konieczności realizacji inwestycji celu publicznego w przypadku braku rozwiązań alternatywnych lub zapewnienie bezpieczeństwa powszechnego”^[11]. Wymaga to uzgodnienia z właściwym regionalnym dyrektorem ochrony środowiska^[11].

Oznakowanie

Pomnik przyrody, będący pojedynczym tworem przyrody, oznacza się tabliczką koloru zielonego. Z kolei pomnik przyrody, będący skupiskiem tworów przyrody, oznacza się tablicą czerwonego koloru. Wzory obu oznaczeń określa rozporządzenie Ministra Środowiska^[21].

Poza tym na wniosek właściwego terytorialnie Konserwatora Przyrody zarządca drogi publicznej może umieścić przy niej znak E-11 „drogowskaz do zabytku przyrody”. Znak może zawierać symbol drzewa dla pomników ożywionych i groty lub skały dla pomników nieożywionych oraz informuje o odległości i kierunku w jakim znajduje się pomnik przyrody^[22].

Z tym tematem związana jest kategoria: Pomniki przyrody w Polsce.

• ochrona przyrody w Polsce
• rezerwat przyrody, park narodowy, park krajobrazowy, ogród botaniczny, arboretum, ogród zoologiczny, park safari, użytek ekologiczny
• drzewo biocenotyczne

• Strona internetowa poświęcona pomnikom przyrody w Polsce