S-300

Prace nad systemem S-300 prowadzono od końca lat 60. XX wieku, z zamiarem stworzenia po raz pierwszy w ZSRR uniwersalnego systemu przeciwlotniczego dla wojsk obrony powietrznej, lądowych i marynarki, służącego do zwalczania celów na dużych i małych wysokościach^[1]. Ich podstawą formalną było postanowienie Rady Ministrów ZSRR z 27 maja 1969 roku^[2]. Poszczególne odmiany otrzymały oznaczenia: S-300P (od PWO strany – obrony powietrznej kraju), S-300W (od wojskowaja – wojska) i S-300F (od fłotskaja – floty)^[3]. Prace, które doprowadziły do powstania systemu S-300P prowadzono w biurze konstrukcyjnym Ałmaz^[1]. W wojskach obrony powietrznej miały zastąpić systemy rodziny S-75^[3]. Pierwsza wersja S-300PT została przyjęta na uzbrojenie w 1978 roku^[4]. Spełnił on jednak wymagania tylko wojsk obrony powietrznej i marynarki, natomiast wojska lądowe ostatecznie zamówiły rozwój niezwiązanego z nim podobnego systemu S-300W w biurze Antiej, który został przyjęty na uzbrojenie w 1983 roku^[1]. Morską odmianą systemu S-300 stał się S-300F, opracowywany w instytucie WNII Altair, unifikowany z odmianą S-300P^[5].

Rakiety oznaczone 5W55 dla systemu S-300P opracowało biuro Fakieł w Moskwie, a produkował Zakład Północny (Siewiernyj Zawod) w Leningradzie, wraz z kontenerami startowymi^[6]. Próby pocisków prowadzono od połowy lat 70. na poligonie „A” w okolicach Saryszaganu nad jeziorem Bałchasz w republice kazachskiej^[5]. W oznaczeniu elementów systemu, pierwsza cyfra 5 oznaczała Zarząd Uzbrojenia Wojsk Obrony Powietrznej, litera – rodzaj sprzętu, a dalsza liczba – model, z ewentualnymi uzupełniającymi literami.

Pierwszą opracowaną dla zestawu rakietą była 5W55, z jednostopniowym silnikiem na paliwo stałe i czterema rozkładanymi powierzchniami sterowymi w części ogonowej^[6]. Rakieta startuje pionowo z cylindrycznego kontenera transportowo-startowego – jest wyrzucana z kontenera na wysokość 20 m za pomocą katapulty prochowej, po czym uruchamia się silnik marszowy, pracujący 8-10 sekund^[6]. Rakieta posiada ponadto stery gazowe w celu szybszego naprowadzenia w kierunku celu^[6]. Pierwszy odcinek lotu kierowany jest autopilotem, potem następuje kierowany odcinek lotu. Produkowano zasadnicze wersje 5W55K i 5W55KD naprowadzane radiokomendowo z ziemi oraz 5W55R naprowadzaną półaktywnie. Rakieta 5W55R również kierowana jest radiokomendowo, ale z wykorzystaniem danych płynących z jej głowicy radiolokacyjnej śledzącej cel^[6]. Zwiększa to celność na dużej odległości oraz przy obecności środków walki radioelektronicznej^[6]. Masa startowa pocisku wynosi 1480 kg dla 5W55KD i 1664 kg dla 5W55R, a zasięg odpowiednio 47 km i 75 km^[6].

System obsługuje radar trójwymiarowy, pracujący w paśmie I (8–10 GHz) z anteną fazowaną z cyfrowym sterowaniem wiązką, uzupełnia go radar Big Bird (Tombstone)^[7] z czterometrową anteną, pracujący w paśmie F (3–4 GHz). Osiąga zdolność bojową w ciągu pięciu minut.

S-300PT

Pierwszą wersją systemu była wersja holowana S-300PT (transportirujemaja – przewoźna)^[5]. Przyjęto ją na uzbrojenie w 1978 roku i od tego roku produkowano^[6]. W skład zestawu wchodziło do 12 holowanych wyrzutni, stacja radiolokacyjna podświetlania i naprowadzania (kontener F1), kabina kierowania ogniem (F2) i cztery kontenery przygotowania startu (F3A)^[6]. Wyrzutnia 5P851 tworzyła dwuosiową naczepę z pakietem czterech cylindrycznych kontenerów pocisków, unoszonym do pozycji pionowej i opieranym o grunt przed startem^[6]. Charakterystyczne było to, że cylindry unoszone były w kierunku ciągnika i w położeniu bojowym znajdowały się między zaczepem a kołami, obejmowane przez ramę naczepy^[6]. Naczepa miała z przodu dwie rozkładane podpory. Wyrzutnia holowana była przez ciągnik siodłowy KrAZ-260W. Na kontenerze F1 zainstalowana była wielofunkcyjna stacja radiolokacyjna z unoszoną płaską fazowaną anteną na dachu ^[6]. W razie potrzeby, np. przy rozlokowaniu systemu w lesie, antena mogła być zamocowana na specjalnym osobnym maszcie^[6]. Kontener F1 ze stacją radiolokacyjną był posadowiony na przyczepie FR-10 z odejmowanymi kołami, a kontenery F2 i F3A były przewożone na naczepach^[6]. Dywizjon posiadał w składzie także dalsze pojazdy wsparcia i radary (opisane niżej przy systemie S-300PS)^[6].

W połowie lat 80. system holowany został zmodernizowany do wersji S-300PT-1 (analogicznej poziomem do S-300PS), ze zmodyfikowanymi naczepami wyrzutni 5P851A i innymi komponentami również umieszczonymi na naczepach, a następnie do wersji PT-1A^[6].

S-300PS (PMU)

Najbardziej rozpowszechnioną wersją systemu stała się wersja samobieżna, przyjęta na uzbrojenie w 1982 roku^[8]. W swojej pierwszej odmianie otrzymała oznaczenie S-300PS dla Armii Radzieckiej (samochodnaja – samobieżna), a w odmianie eksportowej S-300PMU^[8]. W skład dywizjonu wchodził pojazd dowodzenia 5N63S i do czterech baterii oznaczonych 5P85SD, składających się z jednej wyrzutni samobieżnej 5P85S wyposażonej w kontener przygotowania startu F3S i maksymalnie dwóch dodatkowych wyrzutni 5P85D bez tego kontenera^[8]. Wszystkie pojazdy były na podwoziach ciężkich terenowych ośmiokołowych samochodów MAZ-543M^[8]. Na pojeździe dowodzenia zamontowano w środkowej części obrotowy kontener stacji radiolokacyjnej F1S z rozkładaną płaską anteną na dachu, a w tylnej kabinę dowodzenia F2K^[8]. Wyposażony jest również w radiostację z masztem teleskopowym za kabiną kierowcy dla łączności z dowództwem^[8]. Wyrzutnie przenosiły cztery cylindry transportowo-startowe, a w wersji 5P85S dodatkowo za kabiną kontener F3S. Długość wyrzutni wynosiła 13,11 m, szerokość 3,15 m, wysokość 3,8 m, a masa 42,15 ton^[8].

W położeniu bojowym pojazdy są stabilizowane na hydraulicznych podporach, a blok wyrzutni jest podnoszony do tyłu^[9]. Wyrzutnie baterii musiały być ustawiane obok siebie i łączone przewodami, w odległości 2-3 m między kabinami pojazdów z kontenerem F3S i bez niego, przy czym wyrzutnie 5P85S musiały być skierowane w stronę pojazdu dowodzenia, ustawionego w odległości do 100 m od nich, utrzymując z nim łączność radioliniową^[9]. Przejście z położenia marszowego w bojowe zajmuje 5 minut^[9]. We wczesnych wersjach jednocześnie mogło być naprowadzane 12 rakiet na sześć celów^[9]. Stacja radiolokacyjna w celu zwiększania zasięgu wykrywania może być zamontowana na uniwersalnym maszcie 40W6M o wysokości 25 m lub 40W6MD o wysokości 39 m, przewożonym na naczepie, niewchodzącym w skład zestawu^[10]. W skład dywizjonu wchodzi też radar do wykrywania celów niskolecących 5N66/5N66M, transportowany na naczepach i montowany na takim samym maszcie, lub jego nowsza wersja 76N6^[10]. Działania dywizjonu zabezpieczają ponadto dalsze liczne samochody sztabowe, pojazdy topodowiązania, agregaty prądotwórcze, cysterny i inne pojazdy^[11]. Dalsze pakiety cylindrów wyrzutni przewożone były na pojazdach transportowych 5T58-2 w postaci ciągnika KrAZ-250 z naczepą^[11]. Do przeładowywania kontenerów startowych służyły samochody załadowcze 5T99 (na bazie KrAZ-255), 5T99M (KrAZ-260) lub nowszych typów^[11].

S-300PM (PMU1)

W kolejnej wersji samobieżnej S-300PM (w odmianie eksportowej S-300PMU1) skupiono się na poprawie charakterystyk systemu. Produkowana jest seryjnie od 1990 roku (według innych informacji, od końca lat 80.), a formalnie została przyjęta na uzbrojenie w 1993 roku^[12]. Zastosowano zarówno nową aparaturę elektroniczną, jak i pociski 48N6 o zasięgu do 150 km wobec samolotów i do 38 km wobec niskolecących pocisków manewrujących^[12]. Pojawiła się w tej wersji możliwość zwalczania operacyjno-taktycznych pocisków balistycznych na odległości do 40 km^[12]. System według informacji producenta może jednocześnie śledzić 9 celów, a 6 z nich zwalczać, maksymalnie 12 pociskami^[12]. Masa startowa pocisku 48N6 (48N6Je w wersji eksportowej) wynosi 1900 kg, a wraz z pojemnikiem transportowo-startowym 2580 kg^[13]. Masa głowicy bojowej wynosi ok. 143 kg^[13].

Zmodyfikowany pojazd dowodzenia, w takiej samej konfiguracji, na ośmiokołowym podwoziu MAZ-543M, otrzymał oznaczenie 30N6Je (30Н6Е)^[12]. Wyrzutnie samobieżne 5P85S na takim samym podwoziu są zbliżone do stosowanych w poprzednim wariancie^[13]. Ponadto, wprowadzono wersję holowaną, z wyrzutniami na naczepie 5P85T lub 5P85TM (w wersji eksportowej 5P85TJe). W odróżnieniu od poprzedniej wersji holowanej, naczepa jest krótsza, a blok czterech cylindrów wyrzutni jest stawiany do położenia bojowego z tyłu za naczepą^[13]. Naczepa wyrzutni ma 14,3 m długości i w położeniu marszowym 3,8 m wysokości^[13].

W kodzie NATO wersja S-300PMU1 została oznaczona jako SA-20 Gargoyle^[14][15]

S-300PMU2

Efektem dalszego rozwoju systemu był S-300PMU2 Faworit, przeznaczony początkowo na eksport i zaprezentowany publicznie na salonie MAKS w Moskwie w 1997 roku^[16]. Ulepszono w nim podzespoły elektroniczne i pociski 48N6Je2 (48Н6Е2) o zwiększonym zasięgu do 200 km^[16]. Ulepszono też głowicę bojową pocisku, która przy zwalczaniu rakiet ma powodować także wybuch głowicy bojowej celu^[16]. System zachował też możliwość wystrzeliwania poprzednich pocisków 48N6Je^[16]. Oprócz wyrzutni samobieżnych stosowane są wyrzutnie holowane 5P85TJe2 (5П85ТЕ2)^[16].

Użycie

Systemy rodziny S-300P wchodziły na uzbrojenie Armii Radzieckiej w latach 80. XX wieku, zastępując przede wszystkim system S-75, a następnie także S-125 i S-200^[17]. Dopiero jednak 9 maja 1990 roku pierwszy raz wyrzutnie samobieżne S-300PS zostały zaprezentowane publicznie na defiladzie w Moskwie^[5]. W latach 80. zakupiły je w wersjach PT lub PS także niektóre państwa Układu Warszawskiego: Bułgaria, Niemiecka Republika Demokratyczna i Czechosłowacja^[17]. Po zjednoczeniu Niemiec, niemieckie kompleksy zostały zwrócone ZSRR^[17].

Od początku lat 90, po rozpadzie ZSRR, systemy znalazły się także na uzbrojeniu innych państw poradzieckich oraz były eksportowane przez Rosję w różnych wersjach^[17]. Jednym z pierwszych nabywców czterech dywizjonów S-300PMU1 w 1994 roku zostały Chiny^[17]. Znajdują się na wyposażeniu armii Chin, Indii, Ukrainy, Białorusi, Słowacji, Grecji, Bułgarii, Algierii, Syrii, Iranu^[18] i Wietnamu. Użyty także przez Siły Zbrojne Ukrainy^[19].

W 2009 roku Chińska Republika Ludowa ujawniła własny system przeciwlotniczy HQ-9 na podwoziach samobieżnych, będący zmodyfikowaną bezlicencyjną kopią S-300 z pociskami bazującymi na 48N6^[20]. Nośnikami wyrzutni są samochody 8×8 Taian TA580A, skonstruowane z pomocą białoruskiego MAZa^[20]. W 2012 roku zaprezentowano podobny kompleks eksportowy FD-2000, o deklarowanym zasięgu 125 km^[21]

Osobny artykuł: S-300W.

Morską odmianą systemu S-300 stał się S-300F, unifikowany z odmianą wojsk obrony powietrznej S-300P. Opracowywany była w instytucie WNII RE MSP (późniejszym NPO Altair), pod kierunkiem głównego konstruktora W. Bukatowa^[23]. Nazywany też Fort, od kryptonimu systemu kierowania wersji morskiej^[17]. Wstępny projekt był opracowany już w 1966 roku^[17]. Pierwszy doświadczalny zestaw został zamontowany w 1977 roku i badany na krążowniku rakietowym projektu 1134B „Azow”, a następnie próby prowadzono na krążowniku atomowym „Kirow” projektu 1144^[24]. Próby zakończono w 1983 roku i w 1984 roku system przyjęto na uzbrojenie^[24]. Oprócz czterech okrętów projektu 1144 i pochodnego 11442, został zamontowany tylko na trzech krążownikach projektu projektu 1164^[24]. W kodzie NATO system morski otrzymał oznaczenie SA-N-6 Grumble^[24].

Używane były pociski 5W55RM, zmodyfikowane w stosunku do wersji lądowej 5W55R^[24]. Jedynie na dwóch ostatnich krążownikach projektu 11442 zastosowano już nowe pociski zestawu lądowego 46N6Je^[24]. Wyrzutnia opracowana przez zakłady Bolszewik jest pionowa, podpokładowa, bębnowa, na osiem pocisków mieszczących się w cylindrycznych kontenerach. Wyrzutnia jest obrotowa – odpalany jest jeden pocisk z kontenera znajdującego się pod lukiem wyrzutni^[24]. Silnik marszowy uruchamiany jest po opuszczeniu wyrzutni^[24]. Na krążownikach proj. 1144/11442 zastosowano 12 bębnowych wyrzutni B-203A z łącznym zapasem 96 rakiet, a na krążownikach proj. 1164 – 8 wyrzutni B-204 z zapasem 64 rakiet^[24]. Ogniem kieruje wielofunkcyjny radiolokator Fort^[17].

• Siergiej Ganin, Aleksandr Karpienko: Zienitnaja rakietnaja sistiema S-300. Petersburg: 2001, seria: Niewskij Bastion. (ros.).