Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości

TOnZP zostało założone 26 czerwca 1906 w Warszawie. W 1911 towarzystwo nabyło kamienicę Baryczków w Warszawie, która od 1912 była siedzibą towarzystwa^[1].

Towarzystwo prowadziło szeroką działalność popularyzatorską oraz podejmowało inicjatywy ochrony zabytków kultury narodowej. Systematycznie prowadziło także prace inwentaryzatorskie - gromadziło szkice, rysunki, opracowania pomiarowe i fotografie zabytków. W jego ramach działała także Komisja Starej Warszawy, kierowana przez Aleksandra Kraushara, która zajmowała się ewidencją stołecznych obiektów zabytkowych i organizowała ruch społeczny działający na rzecz ich ratowania^[2]. Dorobek Towarzystwa liczący 18 000 negatywów przekazany został do zbiorów Instytutu Sztuki Polskiej Akadamii Nauk^[3].

W ramach działalności TOnZP odrestaurowano kilkaset obiektów zabytkowych a skatalogowano kilkaset tysięcy^[4]. W czasie I wojny światowej powstała sieć kół TOnZP na terenie Rosji. Szczególnie aktywne były oddziały w Piotrogrodzie, Moskwie i Kijowie. Dzięki działaczom TOnZP uratowano znaczną liczbę polskich zabytków kultury wywiezionych w głąb Imperium Rosyjskiego lub pozostałych w polskich dworach na Kresach Wschodnich.

Przed wybuchem II wojny światowej (1939) bibliotekę TOnZP zdeponowano w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Tradycję TOnZP przejęło powstałe w 1974 Towarzystwo Opieki nad Zabytkami.

• M. Patelski, M. Sawicki, Zarys działalności Polskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości na Rusi w Kijowie w latach 1917-1918, w: Trudne sąsiedztwo. Studia z dziejów stosunków polsko-rosyjsko-ukraińskich w XVI-XX wieku, pod red. Andrzeja Szczepaniaka, Wydawnictwo Adam Marszałek: Toruń 2007, s. 310–327.
• E. Manikowska i P. Jamski (red.), Polskie dziedzictwo kulturowe u progu niepodległości: wokół Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, MKiDN – IS PAN: Warszawa 2010.