Zarodnik

Zarodnik, spora – termin stosowany w botanice, mykologii i mikrobiologii w odniesieniu do komórki powstałej podczas rozmnażania protistów, roślin (mszaki, paprotniki) i grzybów. Zarówno termin „zarodnik”, jak i „spora” są stare – pochodzą z czasów, gdy nie znano jeszcze dokładnie procesów rozmnażania tych grup organizmów, stąd też używane były (i nadal są) zarówno do określania komórek powstałych podczas rozmnażania bezpłciowego, jak i płciowego^[1]. Zarodniki powstają z reguły w wyniku rozmnażania bezpłciowego – ich rozwój nie jest poprzedzony zapłodnieniem i odtwarzają one pod względem genetycznym taki sam organizm jak rodzicielski. U roślin i grzybów cechujących się przemianą pokoleń proces powstawania zarodników związany jest jednak z rozmnażaniem płciowym i przed ich utworzeniem następuje podział mejotyczny^[2].

Proces wytwarzania zarodników to zarodnikowanie (sporogeneza). Zarodniki są zazwyczaj wytwarzane w zarodniach, gdzie dojrzewają do momentu wysypu (ew. wylania) – zazwyczaj przez pęknięcie ich ścian. Następnie są zwykle rozprzestrzeniane w środowisku lądowym przez wiatr, bądź w środowisku wodnym przez wodę. Mogą też powstawać zewnętrznie (np. u niektórych grzybów konidia)^[3].

Zarodniki dzielone są ze względu na:

• proces, w którym powstały:
  • mejospory – powstają po podziale mejotycznym, są haploidalne i zróżnicowane genetycznie,
  • mitospory – powstają po podziale mitotycznym i są tak samo wyposażone genetycznie jak organizm rodzicielski^[1],
• miejsce, w którym są wytwarzane:
  • endospory – wytwarzane w zarodni,
  • egzospory – nie wytwarzane w zarodni, np. zarodniki konidialne u grzybów^[1],
• obecność organelli ruchu:
  • planospory, zoospory, pływki – z organellami ruchu,
  • aplanospory – bez organelli ruchu^[1],
• zróżnicowanie wielkości i wyposażenie genetyczne (u paproci i widłaków różnozarodnikowych):
  • makrospora – zarodniki większe, z których rozwijają się rośliny z żeńskimi organami płciowymi,
  • mikrospora – zarodniki mniejsze, z których rozwijają się rośliny z męskimi organami płciowymi^[2],
• sposobu rozprzestrzeniania się:
  • balistospory – zarodniki mechanicznie wyrzucane (np. przez podstawki u grzybów),
  • statismospory – zarodniki uwalniane, ale nie wyrzucane^[4].
• przeznaczenie:
  • memnospory – służące rozprzestrzenianiu się i rozmnażaniu,
  • xenospory (chlamydospory) – służące przetrwaniu okresu niekorzystnych warunków środowiskowych^[5].
• budowę:
  • homopolarne – symetrycznie zbudowane, których końce są identyczne
  • heteropolarne – niesymetryczne, o różnie zbudowanych końcach^[6].
• ilość przegród:
  • pojedyncze, bez przegrody
  • wieloprzegrodowe – u grzybów przegrody zazwyczaj są poprzeczne, czasami jednak występują również przegrody podłużne, wówczas takie zarodniki nazywa się zarodnikami murkowatymi^[7].

Na zarodnikach grzybów wyróżnia się dwa charakterystyczne miejsca:

• wyrostek wnęki – miejsce, w którym przyczepiony był do sterygmy na końcu podstawki,
• pora rostkowa – miejsce bez ściany komórkowej, przez które kiełkuje strzępka rostkowa^[7].

Budowa zarodników i ich rozmiary są ważną cechą diagnostyczną przy identyfikacji gatunków grzybów. Podaje się ich rozmiary w μm, np. 9,5–11,5 × 4,5–6,5 μm, Q = 1,7–2,2, Qav = 1.9. Liczba Q oznacza stosunek długości zarodników do ich szerokości, Qav to średnia wartość tej liczby^[7].