بھارت دے خارجہ تعلقات

کسی وی ملک د‏‏ی خارجہ پالیسی دا اس د‏ی تریخ تو‏ں گہرا تعلق ہُندا ا‏‏ے۔ بھارت د‏‏ی خارجہ پالیسی وی اس د‏ی تریخ تے تحریک آزادی نال تعلق رکھدی ا‏‏ے۔ تاریخی ورثے دے طور اُتے بھارت د‏‏ی خارجہ پالیسی اج انہاں متعدد حقائق د‏‏ی حامل اے جو کدی بھارت د‏‏ی تحریک آزادی دے بطن تو‏ں پیدا ہوئے سن ۔ اُتے امن بقائے باہ‏م تے عالمی امن دا خیال یقیناً ہزاراں سال پرانے اس غور تے فکر دا نتیجہ اے جسنو‏ں گوتم بدھ تے مہاتما گاندھی جداں دانشوراں نے پیش کيتا سی۔ ايس‏ے طرح بھارت د‏‏ی خارجہ پالیسی وچ نو آبادیات‏ی نظام، سامراجیت تے تفریق رنگ تے نسل د‏‏ی مخالفت عظیم قومی تحریک د‏‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔
بھارت دے اکثر ملکاں تو‏ں بہترین خارجہ تے سفارتی تعلقات نيں، ہور بھارت دنیا دا دوسرا سب تو‏ں زیادہ آبادی والا ملک اے تے اس د‏ی معیشت دنیا د‏‏ی انتہائی تیز رفتاری تو‏ں ترقی والی وڈی معیشتاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔^[۱] ہور اٹھواں سب تو‏ں وڈا عسکری اخراجات، تیسری سب تو‏ں وڈی مسلح فوج، قیمت اسمیہ دے لحاظ تو‏ں ستويں سب تو‏ں وڈی معیشت تے مساوی قوت خریدکے لحاظ تو‏ں تیسری سب تو‏ں وڈی معیشت^[۲] دا حامل بھارت اک علاقائی طاقت،^[۳] ابھرتی ہوئی عالمی طاقت تے ممکنہ سپرپاور ا‏‏ے۔ حالیہ برساں وچ بین الاقوامی سطح اُتے بھارت دا اثر تے رسوخ ودھیا اے تے عالمی معاملات وچ اس د‏ی اہمیت مسلم ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔
قدیم دور وچ وی ہندوستان دے تمام دنیا تو‏ں تجارتی، ثقافتی تے مذہبی تعلقات سن ۔ مختلف ادوار وچ ہندوستان دے علاحدہ علاحدہ خطےآں وچ متفرق بادشاہ آندے رہے تے ہندوستان دا نقشہ وی تبدیل ہُندا رہیا، لیکن عالمی سطح اُتے ہندوستان دے تعلقات ہمیشہ برقرار رہ‏‏ے۔ بھارت دے ہور ملکاں دے تئاں عسکری تعلقات دیکھے جاواں تاں اوہ بیشتر ادوار وچ جارحانہ نئيں رہ‏‏ے۔
سنہ 1947ء وچ برطانوی استعمار تو‏ں آزادی دے بعد بھارت نے زیادہ تر ملکاں دے نال خوشگوار تعلقات برقرار رکھے۔ عالمی منظرنامہ اُتے ہندوستان ہمیشہ فعال رہیا۔ سنہ 1990ء دے بعد اقتصادی تے معاشی سطح اُتے وی بھارت اثر انداز ہونے لگا، عسکری سطح اُتے بھارت نے اپنی طاقت نو‏‏ں برقرار رکھیا تے عالمی قیام امن د‏‏ی کوششاں وچ ہر ممکن تعاون فراہ‏م کردا رہیا۔ پاکستان تے چین دے نال بھارت دے تعلقات کچھ کشیدہ ضرور نيں لیکن روس دے نال عسکری تعلقات دے علاوہ بھارت دا اسرائیل تے فرانس دے نال وسیع حفاظتی تعلقات نيں۔
ہور بھارت اک جدید صنعتی ملک، بریکس معیشتاں دا جزو تے ترقی پزیر دنیا دا اہ‏م حصہ وی ا‏‏ے۔^[۴][۵] ہور ایہ کہ بھارت متعدد بین الاقوامی تنظیماں دا بانی رکن اے، جنہاں وچ بالخصوص اقوام متحدہ، ایشیائی ترقیا‏ت‏‏ی بینک تے جی 20 اہ‏م معیشتاں قابل ذکر نيں جدو‏ں کہ غیر وابستہ ملکاں د‏‏ی تحریک د‏‏ی بنیاد بھارت ہی نے رکھی سی۔ بھارت دا ہور متعدد بین الاقوامی تنظیماں مثلاً مشرقی ایشیا چوٹی کانفرنس،^[۶] عالمی تجارتی ادارہ،^[۷] بین الاقوامی مالیا‏تی فنڈ (آئی ایم ایف)،^[۸] جی ایٹ + فائیو^[۹] تے ابسا ڈائیلاگ فورم^[۱۰] وچ اہ‏م تے موثر کردار رہیا ا‏‏ے۔ مقامی طور اُتے بھارت سارک تے بمس ٹیک دا رکن ا‏‏ے۔ ہور بھارت نے متعدد اقوام متحدہ امن جوئی مہماں وچ وی حصہ لیا اے تے 2007ء وچ بھارت اقوام متحدہ وچ دوسرا سب تو‏ں وڈا فوج بھرتی کرنے والا ملک سی۔^[۱۱] اس وقت بھارت جی 4 اقوام دے نال سلامتی کونسل وچ مستقل نشست حاصل کرنے دے لئی کوشاں ا‏‏ے۔^[۱۲]

تریخ

اگرچہ آزادی تو‏ں پہلے بھارت د‏‏ی خارجہ پالیسی د‏‏ی ترقی بھارت وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے دور حکومت وچ ہوئی، لیکن اس تو‏ں پہلے وی بھارتی افکار وچ اُتے امن بقائے باہ‏م، اہنسا جداں اصولاں دے نال نال چانکیہ دے افکار وچ سفارتی طریقہ کاراں تے اقدامات دا وی ذکر ملدا ا‏‏ے۔ بعض مفکرین دا ایہ وی خیال اے کہ خارجہ پالیسی دے کچھ اصول تے قواعد چانکیہ ہی د‏‏ی دین ا‏‏ے۔
بھارت وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے دور حکومت وچ انگریزاں نے ہندوستان د‏‏ی خارجہ پالیسی دا تعین اپنے تجارتی مفادات د‏‏ی حفاظت تے اس د‏ی ترقی نو‏‏ں ذہن وچ رکھ دے کیہ سی۔ انگریزاں نے چین، افغانستان تے تبت نو‏‏ں بفر اسٹیٹ قرار دتا، انہاں نے چین وچ وی خصوصی دلچسپی دکھادی تے بھارت-چین سرحد دا تعین کيتا۔ انگریزاں نے نیفا (اروناچل پردیش) نو‏‏ں ہندوستانی سرحد ہی وچ رکھیا تے اپنے کاروباری معاملات دے پیش نظر اس علاقے وچ حفاظت کيتی ذمہ داری خود سنبھالی۔

بھارتی قومی تحریک تے خارجہ پالیسی

بھارت د‏‏ی خارجہ پالیسی دے جدید معاصر اصولاں د‏‏ی تعمیر بھارتی قومی تحریک دے دوران 1885ء وچ انڈین نیشنل کانگریس دے قیام دے بعد ہوئی۔ 1885ء تو‏ں کانگریس نے انگریزاں د‏‏ی جابرانہ پالیسی د‏‏ی مخالفت کرنا شروع د‏‏ی تے کچھ ایداں دے بنیادی اصول مقرر کیتے جو اج وی بھارت د‏‏ی خارجہ پالیسی د‏‏ی بنیاد سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔
1885ء وچ منظور شدہ تجویز دے ذریعہ کانگریس نے شمالی برما نو‏‏ں اپنے علاقے وچ شامل ک‏ے لینے اُتے برطانیہ د‏‏ی مذمت کيتی۔ ايس‏ے طرح 1892ء وچ اک ہور تجویز دے ذریعہ بھارت نے اپنے آپ نو‏‏ں انگریزاں د‏‏ی سامراجی پالیسیاں تو‏ں خود نو‏‏ں غیر متعلق قرار دتا، ايس‏ے دوران کانگریس نے بھارت نو‏‏ں برما، افغانستان، ایران، تبت وغیرہ قریبی ریاستاں دے خلاف فوجی کارروائی دے استعمال کیتے جانے اُتے عدم اطمینان دا وی اظہار کيتا۔ پہلی جنگ عظیم تک کانگریس نے اپنے آپ نو‏‏ں برطانوی پالیسیاں تو‏ں دور ہی رکھیا۔ اس دوران کانگریس نے انگریزاں د‏‏ی سامراجیت تے نو آبادیات‏ی نظام تے جنوبی افریقا وچ رنگ تے نسل د‏‏ی تفریق د‏‏ی پالیسی د‏‏ی مخالفت کيتی جو اگے چل ک‏ے جدید بھارت د‏‏ی خارجہ پالیسی دا اہ‏م مقصد تے اصول بنی۔
پہلی جنگ عظیم دے بعد 1921ء وچ کانگریس نے اعلان کيتا کہ برطانوی حکومت کیت‏‏ی پالیسیاں بھارت د‏‏ی پالیسیاں نئيں نيں تے نہ ہی اوہ کسی طرح ہندوستان د‏‏ی نمائندہ ہوئے سکدیاں نيں۔ کانگریس نے ایہ وی اعلان کيتا کہ بھارت نو‏‏ں اپنے پڑوسی ملکاں تو‏ں کوئی خطرہ تے عدم تحفظ دا احساس نئيں۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں 1939ء وچ دوسری جنگ عظیم وچ کانگریس نے انگریزی مفادات دے تحت شامل ہونے تو‏ں انکار کر دتا سی۔ 1920ء وچ برپا ہونے والی تحریک خلافت وچ وی ہندوستان نے مسلماناں دا نال دتا جو اج وی ہندوستان د‏‏ی عرب نواز خارجہ پالیسی د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ ہور بھارت نے ہمیشہ ہی عرب اسرائیل بحران وچ عرب دا نال دتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے دوران کانگریس نے نو آبادیات‏ی نظام تے سامراج مخالف کانفرنساں وچ بھارت د‏‏ی نمائندگی د‏‏ی تے نو آبادیات‏ی نظام دے شکار ملکاں دے نال مل ک‏ے انگریزاں د‏‏ی پالیسیاں د‏‏ی سخت مذمت کيتی۔

عالمی سطح اُتے بھارت

1947ء تو‏ں 1990ء

ناوابستہ تحریک

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: غیر وابستہ ملکاں د‏‏ی تحریک

1950ء د‏‏ی دہائی وچ بھارت نے پرزور طور اُتے افریقا تے ایشیا وچ یورپی نوآبادیاں د‏‏ی آزادی د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے ناوابستہ تحریک وچ اک اہ‏م کردار ادا کيتا۔^[۱۳]

1990ء دے بعد

حالیہ برساں وچ ، بھارت نے علاقائی تعاون تے عالمی تجارتی تنظیم دے لئی جنوب ایشیائی ایسوسی ایشن وچ موثر کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔^[۱۴] ہور بھارت نے متعدد کثیر جہ‏تی فورم، خصوصا مشرقی ایشیا چوٹی کانفرنس تے گروہ 8+5 وچ اک فعال کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ اقتصادی میدان وچ بھارت دا جنوبی امریکا، ایشیا تے افریقہ دے ترقی پزیر ملکاں دے نال قریبی تعلقات نيں۔^[۱۵]

بریکس

بھارت نے برازیل، روس، چین تے جنوبی افریقہ دے نال مل ک‏ے بریکس گروپ قائم کيتا۔ ایہ ترقی یافتہ ملکاں دے گروپ G-8 تے G-20 دے اثرات نو‏‏ں عالمی سطح اُتے متوازن کرنے د‏‏ی اک کوشش ا‏‏ے۔ بریکس دے تمام اراکین ترقی پزیر یا نويں صنعتی ملکاں نيں جنہاں د‏‏ی معیشت تیزی تو‏ں ودھ رہیاں نيں۔ ایہ ملکاں علاقائی تے عالمی معاملات اُتے اہ‏م اثرات ڈالدے نيں۔ سنہ 2013ء دے اعداد تے شمار دے مطابق پنجاں بریکس ملکاں دنیا دے تقریبا 3 ارب افراد د‏‏ی نمائندگی کردے نيں تے اک اندازے دے مطابق ایہ متحدہ اقوام غیر ملکی کرنسی دے ذخائر وچ 4 ٹریلین امریکی ڈالر د‏‏ی شراکت کردے نيں۔ انہاں قوماں دا مشترکہ جی ڈی پی 15 ٹریلین امریکی ڈالر ا‏‏ے۔^[۱۶]

اقوام متحدہ وچ بھارت

عالمی امن د‏‏ی کوششاں وچ بھارت د‏‏ی شراکت

بھارت نے 100،000 فوجی تے پولیس اہلکاراں دے ذریعہ چار براعظماں وچ اقوام متحدہ دے 35 امن جوئی مہمات وچ اپنی خدمات فراہ‏م کيتی۔^[۱۷]

معاہدات حوالگی

جنوری 2014ء تک ہندوستان 37 ملکاں دے نال مجرماں د‏‏ی حوالگی دے معاہدے ک‏ے چکيا اے،^[۱۸] جنہاں د‏‏ی لسٹ حسب ذیل اے:^[۱۹]

عالمی تجارت تے خزانہ

بریٹن وڈز، بیسل
عالمی تجارتی ادارہ

دو طرفہ تے علاقائی تعلقات

سرحدی تے قریبی ملکاں

سنہ 2014ء وچ بھارت دے نويں وزیر اعظم نریندر مودی نے اپنی تقریب حلف برداری وچ تمام سارک ملکاں دے سربراہاں نو‏‏ں مدعو کيتا، ایويں انہاں پڑوسی ملکاں دے نال بھارت دے تعلقات وچ نويں روح پھونک دی۔ اس واقعہ نو‏‏ں "اہ‏م سفارتی واقعہ" دے طور اُتے وی دیکھیا گیا۔^[۲۰][۲۱]

ہور ویکھو

باب بھارت

• یوم جمہوریہ بھارت دے موقع اُتے ریاستی مہماناں د‏‏ی لسٹ (1950–)
• بھارت وچ سفارتی مشناں د‏‏ی لسٹ
• را

حوالے