د ایران او عراق جګړه

د ایران او عراق جګړه (په پارسي کې: جنګ ایران و عراق؛ او په عربي کې: الحرب الإيرانية العراقية) د ایران او عراق تر منځ یوه اوږدمهاله وسله واله جګړه وه چې د ۱۹۸۰ ز کال د سپټمبر په ۲۲مه پرعراق باندې د ایران له یرغل سره پیل شوه. یادې جګړې اته کاله دوام وکړ او ۱۹۸۸ز کال د اګسټ په ۲۰مه هغه مهال پای ته ورسېده کله چې دواړو خواوو د ملګرو ملتونو د امنیت شورا ۵۹۸ پریکړه لیک تصویب کړ. دغه راز پر ایران د عراق د برید اصلي لامل د روح الله خمیني له خوا عراق ته د نوې ایراني ایډیالوژۍ د خپریدو مخه نیول و چا چې په ۱۹۷۹ز کال کې یې د ایران د اسلامي انقلاب مشري پر غاړه درلوده. همدارنګه په عراق کې د صدام حسین مشرتابه منځ کې اندیښنه وه، چې ایران یو مذهبي دولت دې او ډېري خلک یې هم شیعه مذهبه دي چې په دې ډول به ایران د عراق اکثریت شیعه مذهبه خلک د رسمي سیکولر او سني واکمن بعثي (Baʽathist) حکومت په وړاندې راټول کړي او په عراق کې به له فرقه یي تاوتریخوالی څخه ګټه پورته کړي. دغه راز عراق غوښتل په فارس خلیج کې د ایران پر ځای د یوه ځواکمن لوبغاړي په توګه راڅرګند شي، ځکه پهلوي ایران پراخه اقتصادي او پوځي ځواک درلود او همدارنګه له امریکا او اسراییلو سره یې هم نږدې اړیکې درلودې.^[۱][۲][۳]

د ایران او عراق جګړه د دواړو هېوادونو ترمنځ د ځمکنۍ سرحدي لانجو اوږد تاریخ له امله و، ځکه عراق غوښتل د شط العرب ختیځ څنډه له ایران نه بېرته ونیسي کوم چې د ۱۹۷۵ز کال کې د الجزایر په تړون کې ایران ته سپارل شوی وه. همدارنګه په عراق کې د جګړې له پیل وروسته په ایران کې له عربو نه د بېلتون غوښتونکو ملاتړ زیات شو. په داسې حال کې چې داسې ادعاوې موجودې وې چې عراق غواړي د خوزستان ولایت له ایران سره یوځای کړي، خو صدام حسین د ۱۹۸۰ز کال په نومبر کې په ښکاره ډول وویل چې عراق نه غواړي کومه سیمه له ایران سره یوځای کړي او داسې انګېرل کېده چې عراق هڅه کوله پر خوزستان خپل حاکمیت ټینګ کړي. په داسې حال کې چې عراقي مشرتابه د ایران له انقلاب وروسته ګډوډۍ نه د ګټې اخیستلو هیله درلوده او د سخت کمزوري شوي ایران په مقابل کې یې د پرېکنده بریا تمه درلوده، خو عراقي پوځ یوازې درې میاشتې ایران کې پرمختګ وکړ او د ۱۹۸۰ز کال د ډسمبر میاشت کې د عراق یرغل ودرېد، ځکه د دواړو خواوو تر منځ سخته جګړه پیل شوه او د ایران پوځ د عراقیانو په وړاندې پرمختګ وکړ چې د ۱۹۸۲ز کال تر جون میاشتې پورې یې نږدې ټولې له لاسه وتلې سیمې بېرته ونیولې. دغه راز وروسته له هغه چې عراقي ځواکونه یې له جګړې نه مخکې سرحدي کرښو ته شاتګ ته اړ کړل ایران د ملګرو ملتونو د امنیت شورا ۵۱۴ پریکړه لیک رد کړ او پر عراق یې یرغل پیل کړ، چې د عراق په خاوره کې د ایران یرغل پنځه کاله دوام وکړ که څه هم عراق د ۱۹۸۸ز کال په نیمایي کې لاسه په کار شو او د لویو ضد عملیاتو لړۍ یې پیل کړه چې په پای کې د عراق جګړه پای ته ورسېده. ^{[۴][۵][۶][۷][۸]}

د اته کلنې جګړې ستړیا، اقتصادي ستونزي، د مورال ټیټوالی، پوځي کړکېچ، د ایراني پوځیانو او ولسي وګړو پر وړاندې د عراقي ځواکونو له خوا د ډله ییزې ویجاړونکو وسلو د کارولو په اړه د نړیوالې ټولنې بې غوري او همدارنګه د ایران او امریکا ترمنځ د پوځي تاو تریخوالي زیاتېدل د دې لامل شو چې د ایران له خوا د ملګرو ملتونو د امنیت شورا په منځګړیتوب د اوربند غوښتنه اوج ته ورسیږي. په ټولیز ډول د ایران او عراق په جګړه کې شاوخوا ۵۰۰۰۰۰ کسان ووژل شول ( چې د تلفاتو لویه برخه ایران کې وه ) خو د جګړې پای د جبران او سرحدي بدلونونو پایله نه وه او د دواړو جنګیالیو له خوا ټول مالي زیانونه د یو ټریلیون ډالرو نه ډېر اټکل کېده. دغه راز یو شمېر ګوډاګي ځواکونو د دواړو هېوادونو لپاره فعالیت کاوو، چې په ایران کې د عراق پلوه عرب بیلتون غوښتونکو ملیشې د ایران د مقاومت ملي شورا له خوا ملاتړ کېده. په داسې حال کې چې ایران بیا له عراقي کردانو سره خپل اتحاد جوړ کړۍ وو، چې زیاتره یې د کردستان ډیموکراټیک ګوند او د کردستان د وطنپالو اتحادیې له خوا یې ملاتړ کېده. دغه راز عراق د جګړې په ترڅ کې له امریکا متحده ایالاتو، بریتانیې، شوروي اتحاد، فرانسې، ایټالیا، یوګوسلاویا او ډېرو عربي هېوادونو نه ډېرې مالي، سیاسي او لوژیستیکي مرستې ترلاسه کړې. په داسې حال کې چې ایران په نسبي ډول منزوي شوی و او د سوریې، لیبیا، چین، شمالي کوریا، اسراییل، پاکستان او جنوبي یمن نه یې د پام وړ مرستې ترلاسه کړې.^{[۹][۱۰][۱۱]}