Түүр хаҕаната
Түүр хаҕаната, түркүт хаҕаната — Орто үйэлэргэ Киин Азияҕа баар буола сылдьыбыт Ашина баһылыктардаах былыргы түүрдэр дойдулара. Аан дойду историятыгар биир саамай улахан дойду этэ. Былыргы түүрдэр муҥутуур күүстэригэр (VI үйэҕэ) Хотугулуу-Илин Кытай сирин (Манчжурияны), Моҕол сирин, Алтаайы, Илиҥҥи Түркистаны, Орто Азияны, Казахстаны, Кырыымы уонна Хотугу Кавкаһы баһылаан олорбуттар. "Түрк" диэн аат аан маҥнай 542 сыллаахха Кытай суруктарыгар ахтыллар.
История
Номоххо этиллибитинэн Ашина аҕа ууһа хун баһылыгын оҕотун уонна бөрө холбоһуутуттан үөскээбит. Кинилэр Алтаай хайаларыгар олорбуттар уонна ахсааннара сүүс ыал этэ. Ашина Асяньше жужань хаҕаныгар бас бэриммитэ. V үйэ ортотугар Ашиналар Алтаай соҕуруу өттүгэр олохсуйбуттар уонна жужаннарга анаан тимир ууһунан дьарыктаммыттар.
Иртыш өрүс хочолоругар уонна Дьуҥҕаар сиригэр олохсуйбут элбэх ахсааннаах тэлэ биистэрэ жужаннар былаастарын утары өрө турбуттар уонна 482 сыллаахха бэйэлэрин дойдуларын тэрийбиттэр. Бу дойду уһаабатаҕа, 516 сыллаахха жужаннар тэлэлэри сэриилээн ылбыттара. Алтаайга олорор биир Ашина аҕа ууһа жужаннарга тимир ыытар этэ.
Алтаайга Ашина аҕа ууһун тула "түрк" диэн ааттаах биистэр холбоһуулара үөскээбит[1]. Алтаайга олорбут түүрдэр жужаннартан VI үйэ ортотугар диэри тутулуктаах этилэр[2].
"Мэҥэ түүр илэ" диэн өйдөбүл бастакытын VII–VIII үйэлэргэ былыргы түүрдүү суруктарга туттуллубут. "Ил" диэн өйдөбүл хаҕан күүстээх былааһын ойуулуур. Бу хаҕан түүр дьонун (түрк будун) уонна араас атын биистэри тутан олорор[3].
Түүр хаҕаната
545 сыллаахха тэлэ биистэрэ эмиэ жужаннары утары өрө турбуттар, бу сырыыга өрө турууну Ашина аҕа ууһуттан төрүттээх Бумын диэн киһи салайбыт. 551 сыллаахха Бумын Арҕааҥҥы Вэй диэн Кытай дойдутун кытта жужаннары утары холбоспут уонна жужаннары кыайан баран "ил-хаан" диэн ааттаммыт.
Бумын 552 сыллаахха өлбүтүн кэннэ кини уола Хара Иссык хаҕан буолбут уонна жужаннары утары сэриини салҕаабыт. Жужаннар хотторбуттарын кэннэ Хара Иссык өлөн хаалбыт уонна саҥа хаҕан Муҕан буолбут. 553 сыллаахха жужаннар букатыннаахтык хотторбуттар уонна былыргы түүрдэр Алтаай хайаларыттан илин диэки сытар истиэптэри баһылаабыттар. Кэлэр сыл арҕаа диэки сэриинэн барбыттар. Бу сэриини Бумын хаҕан быраата Истэми-хаҕан салайбыт. 555 сыллаахха Истэми Араал муоратыгар тиийбит. Ол гынан баран, Араал хоту өттүгэр олорор авардар уонна эфталиттэр бэриммэккэ түүрдэри утары кырыктаахтык сэриилэспиттэр уонна 558 сыллаахха биирдэ хотторбуттар. Ол кэннэ түүрдэр Волга өрүскэ тиийбиттэр, ол эрээри өрүһү туораабатахтар. Ол курдук аҕыйах сыл иһигэр Волга өрүстэн Хинган хайаларыгар диэри улахан Түүр хаҕаната үөскээбит.
561—563 сылларга түүрдэр эфталиттэри утары Ирааны кытта холбоспуттар[4]. 564 сыллаахха Хосроу Ануширван диэн Ираан ыраахтааҕыта эфталиттэри утары сэриини саҕалаабыт уонна Тохаристан диэн сири баһылаабыт. 565 сыллаахха Нахшаб диэн сиргэ буолбут кыргыһыыга түүрдэр эфталиттэри хоппуттар уонна Согд сирин баһылаабыттар. Түүрдэр эфталиттэр сүрүн күүстэрин 567 сыллаахха Бухара таһыгар үлтүрүппүттэр.
Түүрдэр уонна Согд олохтоохторо Византияны кытта эргиэн ситимин олохтуурга санаммыттарам, ол эрээри онуоха Ираан мэһэйдиир этэ. 568 сыллаахха Истэми-хаҕан Маниах диэн Согд төрүттээх урабыынньыты Византияҕа ыыппыт. Маниах Византия Ирааны утары сэриигэ кыттыһарын ситиспит[4].
575 сыллаахха Ираан уонна Византия түүрдэри утары холбоспуттар. Онуоха түүрдэр 576 сыллаахха Византияҕа доҕордуу Боспор Киммерийскай диэн дойдуну сэриилээн ылбыттар, Кырыым уонна Арҕаа Кавказка ситиһиилээхтик сэриинэн сылдьыбыттар. Бу сэриилэр түмүгэр түүрдэр Солко суолун сүрүн сирдэрин баһылаабыттар уонна эргиэнтэн барыһырбыттар.
Хаҕанат ыһыллыыта
Ол эрээри түүр илин күүһэ сотору буолан баран айгыраабыта. 581 сыллаахха Тобо-хаҕан өлбүтүн кэннэ Түүр хаҕаната күүскэ мөлтөөбүт, ол түмүгэр ис сэриилэр элбээбиттэр уонна Кытай ол сэриилэргэ кыттыһар буолбут. 603 сыллаахха Түүр хаҕаната икки аҥы арахсыбыт: Арҕааҥҥы Түүр уонна Илиҥҥи Түүр хаҕаната үөскээбит[4].
Хаҕанат тутула
Хаҕан (хаан) – хаҕанат бастакы сирэйэ, үрдүкү былааһа. Хаҕан кэнниттэн бастакы сирэй йабҕу буолар. Хаҕан нэһилиэннигэ тегин дэнэр. Ону таһынан шад, элтэбэр, буйурук, тархан диэн сололор баар этилэр[5].
Сэрии
Түүр сэрииһитин сэбэ: ох саа, үҥүү, кылыс. Аттара туспа куйахтаах буолаллара. Ашина былааҕар бөрө төбөтө көмүс сабынан ойууланааччы. Хаҕан талыллыбыт сэрииһиттэрэ бүри, ол эбэтэр "бөрө" дэнэллэр.
Култуура
С.Г. Кляшторнай диэн түүрдэр историяларын чинчийээччи ыйбытынан былыргы түүрдэр суруктарыгар үс айыы-таҥара ахтыллар: Тэнгри, Умай уонна Ыдук Йэр-Суб[6].
Билиҥҥи кэмҥэ чинчийээччилэр этэллэринэн былыргы түүрдэр аан дойдуну үс гына араарар этилэр: Аллараа, Үөһээ уонна Орто дойдуга[7]. Енисей суруктарыгар Эрклиг-хаан ахтыллар[8][9].
Тыллара
Былыргы түүр суруга (Орхон-Енисей суруга) — VIII–X үйэлэргэ Киин Азияҕа түүрдүү суруйарга туттуллубут сурук. Бу сурук тыла Орхон-Енисей тыла этэ уонна ол саҕанааҕы түүр тыллаах омуктар уопсай тыллара буолбута[10]. Былыргы түүр суруктара үксүлэрэ өлбүт хаҕаннарга ананан суруллубуттар. Бу суруктар Илиҥҥи Түркистаҥҥа, Сибииргэ, Орто Азияҕа уонна Моҕол сиригэр бааллар.
Хаҕаннар
- Сүрүн ыстатыйа: Ашина
| Гйегя Шидонь Дулань-хан Юнюйлюй | Түүрдүү аата | Олбоххо олорбут кытайдыы аата (эргэрбит) | Кытай суруктарыгар баар олобоххо олорбут аата | Кытай суруктарыгар баар тус аата | Кытайдыы тус аата (эргэрбит) | Салайбыт сыллара |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Бумын хаҕан | Бумын Ил-хаан | Или-хан Тумынь | 伊利可汗 — Иликэхань | 阿史那 土门 — Ашина Тумэнь | Тумынь | 542–552 (552 сылтан хаҕан) |
| Хара Иссик хаҕан | Хара Иссик хаҕан | Исиги-хан Коло | 乙息记 — Исицзи | 阿史那 科罗 — Ашина Кэло | Коло | 553–554 |
| Муҕан хаҕан | биллибэт | Муюй-хан Кигинь | 木杆可汗 — Муганькэхань | 阿史那 俟斤 — Ашина Сыцзинь 燕都 — Яньду | Кигинь Яньду | 553–572 |
| Татпар хаҕан | Тапу-Хан Арслан (грек. Арсила) | Тобо-хан | 佗缽可汗 — Тобокэхань | 阿史那 佗鉢 — Ашина Табо | биллибэт | 572–581 |
| Амрах хаҕан | Амрак | Яньло Диэр-кэхань | 阿史那庵逻- Ашинааньло | 阿史那 庵逻- Ашина Аньло | Яньло | 581 |
| Ышбара хаҕан | Эр-бэг-шад Ил-Күлүг шад Баҕа Ышбара-хан | Илигюйлу Ше Мохэ Шиболо-хан Нйету | 沙缽略可汗 — Шаболюекэхань | 阿史那 摄图 — Ашина Шэту | Нйету | 581–587 |
| Баҕа хаҕан | Чоллиг джабгу-хан Баҕа-хан | Шеху-хан Чулохэу | 莫何可汗 — Мохэкэхань | 阿史那处罗侯 — Ашина Чулохоу | Чулохэу | 587–588 |
| Тулан хаҕан | Үн улуг | Гйегя Шидонь Дулань-хан Юнюйлюй | 都藍可汗 — Доуланькэхань | кыт.: 阿史那雍虞闾; пиньинь: ashina yongyulu Ашина Юнюйлу | Юнюйлюй | 588–599 |
| Тарду | Хара Чурин Түрк Тардуш-хаан Бокэ-хаан | Бугя-хан Дату | кыт.: 达头可汗, пиньинь: datoukehan — Датоукэхань | кыт.: 阿史那玷厥, пиньинь: ashinadianjue — Ашина Дяньцзюе | Дату, Данькю, Дяньгу, Дяньгю | 599–603 |
Быһаарыылар
Кинигэлэр
- Гумилёв Л. Н. Древние тюрки. — СПб.: СЗКЭО, Издательский Дом «Кристалл», 2002. — С. 576. — ISBN 5-9503-0031-9.
- Гумилёв Л. Н. Великая распря в первом тюркском каганате в свете византийских источников // Византийский временник. — 1961. — Т. XX. — С. 75-89.
- Ганиев Р.Т. Восточно-тюркское государство в VI - VIII вв. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2006. — С. 152. — ISBN 5-7525-1611-0.
- Войтов В. Е. Древнетюркский пантеон и модель мироздания в культово-поминальных памятниках Монголии VI - VIII вв. / Государственный музей Востока. — М.: Изд-во ГМВ, 1996. — 152 с.
- Кусаинова М. А. История Казахстана. — Шың Кітап, 2006. — С. 354. — ISBN 9965-9784-4-1.
- Бичурин Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах.... — 1851
- Гаврилова А.А. Могильник Кудыргэ как источник по истории алтайских племен. М.-Л., 1965
- Д.Г. Савинов. Формирование и развитие раннесредневековых археологических культур Южной Сибири // Автореф. дисс. ... д-ра истор. наук: 07.00.06 — археология. Новосибирск: 1987
- Трифонов Ю.И. Кочевнические элементы в материальной культуре оседлого населения Южного Казахстана в период раннего средневековья. // Конф. «Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций»: Тез. док. А-Ата, 1987
- Кызласов Л. Городская цивилизация тюркоязычных народов Южной Сибири в эпоху средневековья // Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций. Алма-Ата, 1987.