Хунну

Хуннар ааттара

Э.Р. Тенишев уонна А.В. Дыбо этэллэринэн "хунну" диэн аат былыргыта kün (күн) дэнэр уонна "норуот, омук" диэн суолталаах эбитэ үһү^[2].

Хуннар өбүгэлэрэ

Сорох чинчийээччилэр этэллэринэн хунну өбүгэлэрэ хуньюй (сюньюй)^[3], чуньвэй (шуньвэй)^[4], гуйфан^[5] ханьюнь (сяньюнь)^[6], жун, шань-жун, цюань-жун (цюаньи, хуньи)^[7][8][9], ди (бэйди)^[10][11] (байди, чиди)^[12] буолаллар.

Б.к.и. Х-с үйэҕэ хуннар Гоби кумах куйаарын соҕурууҥҥу кытыытыттан хоту диэки көһөн саҕалаабыттар^[13]. Л.Н. Гумилев саныырынан хуннар сүөһү иитиитин баһылааннар кумах куйаарын туоруурга үөрэммиттэр.

Хуннар хоту көспүттэрэ 300 сыл ааспытын кэннэ ахсааннара элбээн, күүһүрэн б.к.и. 822 с. Чжоу диэн ааттаах Кытай дойдутугар саба түһэллэр. Ол эрээри хуннар кытайдары кыайбакка дойдуларыгар төннөллөр уонна 500 сыл устата биллибэттэр. Бу кэмҥэ илиҥҥи Моҕол сиригэр уонна Байҕал күөл илиҥҥи өттүгэр билиитэлээх көмүүлэр култууралара (нууч.: культура плиточных могил) үөскүүр. Бу култуура дьоно тас дьүһүннэринэн монголоид арааса палеосибир салаатыгар сыһыаннаах этилэр. Чинчийээччилэр этэллэринэн бу араасаҕа сыһыаннаах омуктар хуннар, дунхулар уонна сяньбилар буолаллар. Арҕааҥҥы Моҕол сирин, Алтаай и Синдьээҥ хуннара ордук эуропалыы дьүһүннээхтэр эбит^[14].

Хун илэ

Кытай историятыгар хуннар б.к.и. V-c ү. киирэллэр. Бу кэмҥэ хуннар Кытайга саба түһэннэр Кытай ыраахтааҕыларын Улуу Кытай эркинин тутарга күһэйэллэр. Хуннар б.к.и. III-с ү. шаньюй баһылыктаах күүстээх или тэрийэннэр Кытайга улахан кутталы үөскэтэллэр. Хун илэ билиҥҥи Моҕол сиригэр, Соҕуруу Сибииргэ, илин Мандьу сириттэн арҕаа Памир хайаларыгар тиийэ тэнийбитэ.

Хуннар 300 тыһыынча ох саанан ытар аттаах дьонноох сэриилээх этилэр. Кытайдар бу курдук күүһү утарар кыахтара суох буолан Улуу Кытай эркинин тутан бэйэлэрин көмүскүү сатаабыттара да син биир хуннар сэриилэрин кыайан тохтоппот этилэр. Ол иһин кытайдар эргиэн уонна дипломатия көмөтүнэн хуннарга бэйэлэрин олохторун-дьаһахтарын тутулун тарҕатаннар хуннары симэлитэ сатыыллара.

Быһа холоон б.к.и. 50-с сылга Хуннар иллэрэ икки аҥы ыһыллар: илиҥҥи хуннар кытайдарга бэринэллэр, оттон арҕааҥҥы хуннар Орто Азияҕа үтүрүллэн хаалаллар.

93-с сылга кытайдар сяньби, динлин уонна чеши диэн омуктары кытта холбоһоннор хуннары Их Байаҥ (кыт.: 稽落山之战, пиньинь: jìluòshān zhī zhàn) кыргыһыытыгар үлтүрүтэллэр. Онтон 155-с сылга Таншихай баһылыктаах сяньбилэр хуннары түөрэтэ кыргыталыыллар. Ол түмүгэр хуннар түөрт аҥы арахсаллар: биир бөлөх сяньбилэргэ холбоһоллор, иккис Кытайга көһөр, үһүс соҕуруу Сибииргэ хаалаллар, төрдүс арҕаа көһөллөр^[15].

Аатырбыт тыл үөрэхтээхтэрэ Э.Р. Тенишев уонна А.В. Дыбо сабаҕалыылларынан чуолаан бу кэмҥэ былыргы саха тыла уопсай түүр тыллыттан арахсар^[16].

Шаньюй

24 хун бииһин баһылыга шаньюй диэн сололоох. Маҥнай шаньюйү кырдьаҕастар сүбэлэрэ талар этэ, онтон Модун саҕаттан шаньюй солото Модун аҕа ууһун дьоно ылар буолбуттара. Ол эрээри шаньюйү талыы туом үгэс быһыытынан хаалбыта.

Э.Г. Пуллиблэнк, былыргы кытай тылын үөрэппит чинчийээччи, этэринэн шаньюй (shan-yü) диэн тыл былыргы кытай тылыгар *dān-ĥwāĥ дэнэр уонна бу тыл дьиҥнээх ааҕыыта "дархан" буолуохтаах^[17].

Хуннар аҕа уустара

Шаньюй аҕа ууһун аата Си Люань-ди диэн этэ. Ону таһынан үс биллэр аҕа ууһа баар этэ: Хуянь, Лянь уонна Сюйбу. Туох баар улахан сололору бу үс аҕа уус дьоно ылаллара.

Густав Рамстедт сабаҕалыырынан хун тыла түүр уонна монгол тыллара арахса илик туругун көрдөрөр^[18], ол гынан баран билигин чинчийээччилэр бу сабаҕалааһыны билиммэттэр, тоҕо диэтэр алтаай тыллара өссө эрдэ арахсыбыт буолуохтаахтар^[19].

Моҕол түөрүйэтэ

Чинчийээччилэр хуннар моҕол тыллаах буолалларын урут-уруккуттан сабаҕалыыллар. Өссө XVIII-с үйэҕэ П.С. Паллас моҕол түөрүйэтин этэр, онтон XIX-с үйэҕэ Рашпунцаг^[20], В. Бергман, И. Шмидт, Г.Н. Потанин, К.Ф. Нейман, Х. Хоуорс, А. Терри, Н.Я. Бичурин уо.д.а. бу түөрүйэни сайыннараллар.

Моҕол түөрүйэтин өйөөччүлэрэ этэллэринэн "хунну" аат моҕоллуу "хүн" (киһи) диэнтэн үөскээбит.

Түүр түөрүйэтэ

Билиҥҥи кэмҥэ түүр түөрүйэтэ саамай дакаастаммыт уонна аан дойду чинчийээччилэрэ билиммит түөрүйэ буолар. Бу түөрүйэни өйөөччүлэр: Э. Паркер, Жан-Пьер Абель-Ремюза, Ю. Клапрот, Г. Рамстедт, Аннемари фон Габайн, О. Прицак, Л.Н. Гумилев уонна да атыттар^[21].

Былыргы түүрдэр төрүттэрин туһунан суруйбут кытай былыргы историктара түүрдэр хуннартан үөскээбиттэр дииллэр, ол аата хуннар түүрдүү тыллаах буолуохтаахтар^[22].

• Бернштам А.Н. Очерк истории гуннов. Л., ЛГУ. 1951. 256 с.
• Гумилев Л.Н. История народа хунну
• Гумилев Л.Н.. Хунны в Китае
• Дробышев Ю.И. Природопользование и восприятие природы у хунну // Восток. — 2005. — № 1. — С. 44–55.
• Ивик О., Ключников В. Сюнну, предки гуннов, создатели первой степной империи. — М., Ломоносовъ, 2014.
• Иностранцев К.А. Хунну и Гунны (разбор теорий о происхождении народа Хунну китайских летописей, о происхождении европейских Гуннов и о взаимных отношениях этих двух народов). Л., 1926. 152+4 с. (Иккис эбии таһаарыы)
• Ковалев А. А. Происхождение хунну согласно данным истории и археологии Архыыптаммыт 2016, Кулун тутар 4 күнүгэр.. // Европа-Азия: Проблемы этнокультурных контактов. К 300-летию Санкт-Петербурга. СПб.: 2002. С. 150–194.
• Коновалов П.Б. Хунну в Забайкалье (погребальные памятники). — Улан-Удэ, 1976. 248 с.
• Крадин Н.Н. Империя Хунну. Владивосток: Дальнаука, 1996. 164 с.
• Материалы по истории кочевых народов в Китае III–V вв. Вып. 1. Сюнну. М., 1989. 288 с.
• Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). Выпуск 1. М., 1968. 178 с.
• Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). Выпуск 2. М., 1973. 178 с.
• Миняев С.С. Сюнну // Исчезнувшие народы. М., 1988.
• Миняев С.С. Азиатские аспекты "гуннской проблемы" // Археология и этнография Южной Сибири. Барнаул. 1990.
• Хунну: археология, происхождение культуры, этническая история Архыыптаммыт 2016, Кулун тутар 5 күнүгэр.. Улан- Удэ, 2011.