Kancer
Rak, takođe poznat kao tumor ili maligna neoplazma, predstavlja grupu bolesti koja uključuje abnormalni rast ćelija sa potencijalnom mogućnošću da napadne ili se proširi na ostale delove tela.[1][2] Nisu svi tumori kancerozni; benigni tumori se ne šire na ostale delove tela.[2] Mogući znaci i simptomi uključuju: novi čvorić, abnormalno krvarenje, produženi kašalj, neobjašnjivi gubitak težine, kao i promene u pražnjenju creva između ostalog.[3] Mada ovi simptomi mogu da ukazuju na rak, oni se takođe mogu javiti i zbog nekih drugih problema.[3] Poznato je više od 100 različitih vrsta raka od kojih ljudi obolevaju.[2]
| Rak | |
|---|---|
| Sinonimi | tumor, maligna neoplazma |
 | |
| Čeoni CT snimak koji pokazuje rak pluća. Legenda: → tumor ←, ★ centralni pleuralni izliv, 1&3 pluća, 2 kičma, 4 rebra, 5 aorta, 6 slezina, 7&8 bubrezi, 9 jetra. | |
| Specijalnost | Onkologija |
| Klasifikacija i eksterni resursi | |
| DiseasesDB | 28843 |
| MedlinePlus | 001289 |
| MeSH | D009369 |
Upotreba duvana je uzročnik kod oko 22% smrtnih slučajeva od raka.[1] Drugih 10% čini gojaznost, loša ishrana, nedostatak fizičke aktivnosti i konzumiranje alkohola.[1] Među ostalim faktorima se nalaze neke infekcije, izloženost jonizujućem zračenju i zagađivači iz životne sredine.[4] U zemljama u razvoju skoro 20% slučajeva raka je posledica infekcija kao što su hepatitis B, hepatitis C i humani papiloma virus.[1] Ovi faktori delimično deluju tako što menjaju gene ćelije.[5] Obično je potrebno da dođe do većeg broja takvih genetskih promena pre nego što se razvije rak.[5] Približno 5–10% slučajeva raka je posledica genetskih defekata koje je neka osoba nasledila od svojih roditelja.[6] Rak se može otkriti na osnovu određenih znakova i simptoma ili skrining testova.[1] Nakon toga se obično vrše dalja ispitivanja putem medicinskog imidžinga i potvrđuje biopsijom.[7]
Mnoge vrste raka se mogu sprečiti izbegavanjem pušenja, održavanjem zdrave telesne težine, izbegavanjem prekomernog konzumiranja alkohola, konzumiranjem mnoštva povrća, voća i integralnih žitarica, vakcinacijom protiv nekih zaraznih bolesti, umerenom upotrebom crvenog mesa u ishrani, kao i izbegavanjem preteranog izlaganja suncu.[8][9] Rano otkrivanje putem skrininga je korisno u slučaju raka grlića materice i kod kolorektalnog raka.[10] Prednosti skrininga kod raka dojke su sporne.[10][11] Za lečenje raka se često koristi neka kombinacija radijacione terapije, hirurgije, hemioterapije i ciljane terapije.[1][12] Kontrola bola i simptoma je jedna od važnih stavki tokom nege. Palijativna nega je posebno značajna kod onih sa uznapredovalom bolešću.[1] Šanse za preživljavanje zavise od tipa raka i stepena bolesti na početku lečenja.[5] Kod dece sa dijagnozom koja su mlađa od 15 godina, u razvijenom svetu prosečna petogodišnja stopa preživljavanja iznosi 80%.[13] U Sjedinjenim Državama prosečna petogodišnja stopa preživljavanja kod raka iznosi 66%.[14]
U 2012. godini pojavilo se približno 14,1 milion novih slučajeva raka na globalnom nivou.[5] To je dovelo do oko 8,2 miliona smrtnih slučajeva ili 14,6% svih smrtnih slučajeva kod ljudi.[5][15] Najuobičajeniji tipovi raka kod muškaraca su rak pluća, rak prostate, kolorektalni rak i rak želuca, dok se kod žena najčešće javljaju rak dojke, kolorektalni rak, rak pluća i rak grlića materice.[5] Rak kože, izuzev melanoma, nije uključen u ovu statistiku, a da jeste, činio bi najmanje 40% slučajeva.[16][17] Kod dece se najčešće javljaju akutna limfoblastna leukemija i tumori mozga, osim u Africi, gde se češće javlja non-Hočkin limfom .[13] U 2012. godini kod oko 165.000 dece mlađe od 15 godina dijagnostifikovan je rak. Rizik od raka značajno raste sa starošću, a mnogi tipovi raka se mnogo češće javljaju u razvijenim zemljama.[5] Stope se povećavaju sa povećanjem broja ljudi koji živi do poznijih godina i sa promenama načina života u zemljama u razvoju.[18] Procenjuje se da finansijski troškovi raka iznose 1,16 biliona američkih dolara godišnje od 2010. godine.[19]
Broj obolelih svake godine Svet Srbija Rak pluća 1.2 miliona 6,000 Rak dojke 1 milion 4,500 Rak debelog creva 950,000 3,700 Rak grlića materice 500,000 1,400 Rak prostate 250,000 1,250 Izvor: Novosti, novembar 2014.[20]
Definicije
Kanceri su velika familija bolesti pri kojima dolazi do abnormalnog ćelijskog rasta sa mogućnošću širenja na druge delove tela.[1][2] Oni formiraju podskup neoplazmi. Neoplazma ili tumor je grupa ćelija koje su podlegle neregulisanom rastu, i često formiraju masu ili izraslinu, mada mogu da budu difuzno raspoređene.[21][22]
Predloženo je šest karakteristika kancera:
- samodovoljnost u signalizaciji rasta
- insenzitivnost na signale zaustavljanja rasta
- izbegavanje apoptoze
- omogućavanje neograničenog replikacionog potencijala
- indukcija i održavanje angiogeneze
- aktivacija metastaze i invazija tkiva.[23]
Progresija od normalnih ćelija do ćelija koje mogu da formiraju primetnu masu izravnog kancera obuhvata više koraka koji su poznati kao maligna progresija.[23][24]
Znaci i simptomi
Kad se kancer začne, on nikad ne proizvodi simptome. Znaci i simptomi se javljaju sa porastom mase ili ulceratisa. Rezultirajući nalazi zavise od tipa i lokacije kancera. Mali broj simptoma je specifičan, i mnogi se često javljaju kod osoba sa drugim oboljenjima. Kancer je veliki imitator. Stoga, nije neuobičajeno za ljude kod kojih je dijagnoziran kancer da su bili lečeni od druge bolesti, za koje se smatralo da uzrokuju simptome.[25]
Lokalni efekti
Lokalni simptomi se mogu javiti usled mase tumora ili njegove ulceracije. Na primer, efekti mase raka pluća mogu da uzrokuju blokadu bronhija dovodeći do kašlja ili pneumonije; rak jednjaka može da uzrokuje sužavanje jednjaka, uzrokujući poteškoće i bol pri gutanju; a kolorektalni kancer može da dovede do sužavanja ili blokade creva, rezultirajući u promenama rada creva. Mase u dojkama ili testisima se mogu lako opipati. Ulceracija može da uzrokuje krvarenje koje, ako se javi u plućima, može da dovede do iskažljavanja krvi, u crevima do anemije ili rektalnog krvarenja, u bešici do krvi u mokraći, i u uterusu do vaginalnog krvarenja. Mada se lokalizovani bol može javiti kod uznapredovalog kancera, inicijalno oticanje je obično bezbolno. Neki kanceri mogu da uzrokuju nakupljanje fluida u grudima ili abdomenu.[25]
Sistemski simptomi
Opšti simptomi se javljaju usled udaljenih efekata kancera koji nisu vezani za direktno ili metastatičko širenje. Oni mogu da obuhvate: nenameran gubitak težine, groznicu, osećaj preteranog umora, i promene kože.[26] Hodžkinova bolest, leukemije, i kanceri jetre ili bubrega mogu da uzrokuju perzistentnu groznicu nepoznatog porekla.[25]
Neki kanceri mogu da uzrokuju specifične grupe sistematskih simptoma, zvane paraneoplastični fenomeni. Primeri obuhvataju pojavu miastenija gravis kod timoma i vitoperenje noktiju kod raka pluća.[25]
Metastaza
Kancer se može raširiti sa svog originalnog mesta putem lokalnog širenja, limfnim širenjem do lokalnih limfnih čvorova ili putem krvi (hematogenim širenjem) do udaljenih mesta, što je poznato kao metastaza. Kad se kancer širi hematogenim putem, on se obično raširi po celom telu. „Hipoteza zeljišta i semena“ metastaze kancera postulira da „seme“ kancera raste samo u pojedinim lokacijama.
Simptomi metastatičkih kancera zavise od lokacije tumora, i mogu da obuhvataju uvećane limfne čvorove (koji se mogu opipati ili poneka videti pod kožom, i tipično su tvrdi), uvećana jetra ili uvećana slezina, koja se može opipati u abdomenu, bol ili prelom pogođenih kostiju, i neurološki simptomi.[25]
Uzroci
Postoji niz faktora koji uzrokuju rak. Najčešći uzrok raka pluća[27] u savremenom svetu je pušenje.[28] Duže izlaganje azbestnim materijama može da prouzrokuje mezoteliomu.[29][30]
Najveći broj slučaja kancera, oko 90–95%, se javlja usled faktora životne sredine. Preostalih 5–10% su posledica nasledne genetike.[4] Životna sredina, na način na koji je referenciraju istraživači kancera, se odnosi na bilo koji uzrok koji nije genetički nasledan, kao što su životni stil, ekonomski i behevioralni faktori, a ne samo zagađenje.[31] Česti faktori sredine koji doprinose smrti od raka su duvan (25–30%), dijeta i gojaznost (30–35%), infekcije (15–20%), radijacija (jonizujuća i nejonizujuća, do 10%), stres, nedovoljna fizička aktivnost, i zagađenje životne sredine.[4]
Gotovo je nemoguće dokazati šta je uzrok kancera kod bilo koje osobe, jer većina kancera ima višestruke moguće uzroke. Na primer, ako teški pušač razvije rak pluća, onda je do toga verovatno došlo zbog korišćenja duvana, ali pošto skoro svako ima izvesne šanse razvoja raka pluća usled zagađenja vazduha i radijacije, onda postoji mala šansa da je kancer razvijen zbog tih uzroka uprkos pušenju duvana. Izuzev retkih slučajeva prenosa do kojih dolazi pri trudnoći i marginalnog malog broja donacija organa, kancer u opštem slučaju nije prenosiva bolest.[32]
Hemikalije
 | Za više informacija videti Alkohol i kancer i Pušenje i kancer |
Izlaganje pojedinim supstancama je povezano sa specifičnim tipovima kancera. Te supstance se nazivaju karcinogenima. Pušenje duvana, na primer, uzrokuje 90% slučajeva raka pluća.[33] Ono isto tako uzrokuje kancer u grkljanu, glavi, vratu, stomaku, bešiki, bubrezima, jednjaku i pankreasu.[34] Dubanski dim sadrži više od pedeset poznatih karcinogena, ukljućujući nitrozamine i policiklične aromatčne ugljovodonike.[35] Duvan je odgovoran za aproksimativno jednu trećinu svih smrtnih slučajeva od kancera u zemljama u razvoju,[27] i za jednu petinu globalno.[35] Stopa smrtnosti od raka pluća u Sjedinjenim Državama odražava paterne pušenja, pri čemu je povišenju zastupljenosti pušenja sledilo dramatično povećanje broja smrtnih slučaja od raka pluća i, od nedavno smanjenju nivoa zastupljenosti pušenja od 1950-tih je sledelo smanjenje stope mortaliteta od raka pluća od 1990.[36][37]
U Zapadnoj Evropi, 10% kancera kod muškaraca i 3% svih kancera kod žena se može pripisati izlaganu alkoholu, posebno kancera jetre i probavnog trakta.[38] Kancer uzrokovan izlaganju supstancama na radnom mestu se smatra da predstavlja između 2–20% svih slučajeva.[39] Svake godine, bar 200.000 ljudi umre širom sveta od raka uzrokovanog uslovima na radnom mestu.[40] Milioni radnika su izloženi riziku razvoja kancera poput raka pluća i mezotelioma usled udisanja duvanskog dima i azbestnih vlakana na radnom mestu, ili leukemije usled izlaganja benzenu.[40]
Dijeta i vežbanje
Dijeta, nedovoljna fizička aktivnost, i gojaznost su povezani sa oko 30–35% smrtnih slučajeva od kancera.[4][41] U SAD je prekomerna telesna težina asocirana sa razvojem mnogih tipova kancera i faktor je u 14–20% svih kancerom uzrokovanih fatalnosti.[41] Slično tome, jedna UK studija, koja je obuhvatila podatke za preko 5 miliona ljudi, je pokazala da je povećani indeks telesne mase povezan sa najmanje 10 tipova kancera, i da je odgovoran za oko 12.000 smrtnih slučajeva svake godine u toj zemlji.[42] Smatra se da fizička inaktivnost doprinosi povećanju rizika pojave kancera, ne samo putem njenog uticaja na telesnu težinu nego i putem negativnog uticaja na imunski sistem i endokrini sistem.[41] Više od polovine efekta ishrane je uzrokovano prekomernim jelom, a ne toliko nekonzumiranjem povrća i druge zdrave hrane.
Neki specifični tipovi hrane su povezani sa specifičnim kancerima. Ishrana sa visokim saržajem soli je povezana sa rakom želuca.[43] Aflatoksin B1, frekventni prehrambeni kontaminant, uzrokuje kancer jetre.[43] Pušenje, alkohol, stres, oslabljen imuni sistem, neuravnotežena ishrana su glavni uzroci oralnog kancera.[43] Razlike u načinu ishrane mogu delimično da objasne razlike u učestalosti raka u različitim zemljama. Na primer, rak želuca se češće javlja u Japanu zbog veoma slane ishrane[44] dok je rak debelog creva prevalentniji u Sjedinjenim Državama. Imigranti podležu riziku njihove nove zemlje obično u toku jedne generacije, što sugeriše postojanje značajne veze između ishrane i kancera.[45]
Infekcija
Širom sveta aproksimativno 18% smrtnih slučajeva od kancera je uzrokovano infektivnom bolestima.[4] Ova proporcija varira u različitim regionima sveta od vidokih 25% u Africi do 10% u razvijenom svetu.[4] Virusi su obično infektivni agensi koji uzrokuju kancere, mada kancerne bakterije i paraziti takođe mogu da imaju efekta.
Virus koji može da uzrokuje kancer se nazvia onkovirus. U ovu grupu se ubrajaju human papillomavirus (rak vrata maternice), Epstein-Barrov virus (Limfoproliferativni poremećaji i rak nazofarinksa), Kaposijev sarkoma herpesvirus (Kaposijeva sarkoma i primarne efuzione limfome), hepatitis B i hepatitis C virusi (hepatocelularni karcinom), i ljudski T-ćelijski leukemijski virus-1 (leukemije T-ćelija). Bakterijska infekcija takođe može da poveća rizik od kancera, kao što je slučaj sa Helicobacter pylori-indukovanim rakom želuca.[46] U parazitske infekcije koje su snažno povezane sa kancerom se ubrajaju: Schistosoma haematobium (Rak bešike) i metilji jetre, Opisthorchis viverrini i Clonorchis sinensis (holangiokarcinom).[47]
Radijacija
Do 10% invazivnih kancera je povezano sa izlaganjem radijaciji, uključujući jonizacionu radijaciju i nejonizacionu ultravioletnu radijaciju.[4] Dodatno, velika većina neinvazivnih kancera su nemelanomni kožni kanceri uzrokovani nejonizacionim ultraviolentnm radijacijom, uglavnom iz sučevih zraka. Izvori jonizacione radijacije su medicinska vizualizacija i gas radon.
Jonizujuće zračenje nije posebno jak mutagen.[48] Stambena izloženost radonu, na primer, ima sličan rizik od raka kao pasivno pušenje.[48] Radijacija je potentniji izvor kancera kad se kombiuje sa drugim agensima, kao što je izlaganje radonu zajedno sa pušenjem duvana.[48] Radijacija može da uzrokuje kancer u većini delova tela, kod svih životinja, i u svim uzrastima. Deca i adolescenti su dva puta skloniji da razviju radijacijom indukovanu leukemiju nego odrasli; izlaganje radijaciji pre rođenja ima deset puta veći efekat.[48]
Medicinska upotreba jonizujućeg zračenja je mala, ali je ono ipak rastući uzrok radijacijom uzrokovanih kancera. Jonizujuće zračenje se može koristiti u tretiranju drugih kancera, mada to može u nekim slučajevima da indukuje drugu formu kancera.[48] Ono se takođe koristi u nekim vrstama medicinske vizualizacije.[49]
Dugotrajno izlaganje ultraljubičastom zračenju Sunca može da dovede do melanoma i drugih kožnih maligniteta.[50] Postoje jasni dokazi za vezu ultravioletnog zračenja, posebno nejonizujućeg srednjetalasnog UVB, kao uzroka većine nemelanomskih rakova kože, koji su najčešće forme kancera u svetu.[50]
Nejonizujuća radijacija na radio frekvencijama iz mobilnih telefona, prenos električne energije, i drugi slični izvori su bili opisani kao mogući karcinogeni od strane Međunarodne agencije za istraživanje kancera, koja je deo Svedske zdravstvene organizacije .[51] Međutim, studije nisu utvrdile konzistentnu vezu između radijacije mobilnih telefona i rizika od kancera.[52]
Nasleđivanje
Veoma velika većina kancera je nenasledna (oni su „sporadični kanceri“). Nasledni kanceri su prvenstveno uzrokovani nasleđenim genetičkim defektom. Manje od 0,3% stanovništva su nosioci genetičke mutacije koja ima veliki uticaj na rizik od kancera i ti slučajevi sačinjavaju od 3–10% svih kancera.[53] Neki od tih sindroma obuhvataju: pojedinie nasleđene mutacije u genima BRCA1 i BRCA2 sa više od 75% rizika od raka dojke i raka jajnika,[53] i nasledni nepolipozni kolorektalni kancer (HNPCC ili Linč sindrom), koji su prisutni u oko 3% ljudi sa rakom debelog creva,[54] između ostalih.
Dijagnoza
Rak se, s obzirom u kom dijelu tijela se razvio, može manifestirati na različite načine. Za konačnu dijagnozu najčešće je potrebna mikroskopska analiza tkiva dobivenog biopsijom. Kada se jednom dijagnosticira, terapija se najčešće sastoji od kirurške operacije, kemoterapije i zračenja.
Faktori rizika
Postoji cijeli niz faktora rizika koji se povezuju s nastankom raka, a vodeći promjenjivi faktori su pušenje, konzumiranje alkohola, dijeta siromašna voćem i povrćem, pretilost i infekcija HPV virusom. Neki od faktora rizika su i npr.: izlaganje ionzirajućem zračenju ili ultraljubičastom zračenju, udisanje vlakana azbesta, udisanje para benzena, hepatitis C.
Liječenje
Mnogi oblici raka su lječivi, a neki i potpuno izlječivi, pogotovo ako se rano otkriju. Ako se ne liječi, većina oblika raka izaziva smrt. Rak predstavlja jedan od glavnih uzročnika smrti u razvijenim zemljama.
Do 2009. godine farmaceutska industrija je testirala 860 lijekova protiv raka što je dvostruko više od broja testiranih lijekova protiv srčanog i moždanog udara zajedno. Bez obzira na uloženo i cijenu za bolesnike efikasnost lijekova je upitna. Na primjer Tarcev lijek protiv raka gušterače čija mjesečna terapija košta 3500 američkih dolara produžuje život pacijentima za samo 12 dana. Slična situacija je i s lijekom Erbitux koji se koristi protiv raka debelog crijeva. Cijena mjesečne terapije je 10 000 američkih dolara, a on produžuje život za samo 45 dana. Bez obzira na upitni uspjeh lijekova između 1998. i 2008. godine broj lijekova protiv raka u top 200 najprodavanijih se gotovo udvostručio s 12 na 23, a u deset najprodavanijih su ušla 3 lijeka protiv raka.
Velika potencijalna dobit na ovim lijekovima prisiljava kompanije na daljnja ulaganja u istraživanje tako da na primjer Pfizer ulaže 20 % od svog novca uloženog u istraživanje (7 milijardi dolara) u lijekove za liječenje raka.[55]
Vidi još
Reference
Literatura
Spoljašnje veze
- Kancer na Projektu Open Directory
- Portal o raku Arhivirano 2020-06-01 na Wayback Machine-u - Opšte informacije, naučna istraživanja, prevencija, simptomi i povezane vesti.
- Deutsches Krebsforschungszentrum
- Zentrum für Krebsregisterdaten im Robert-Koch-Institut
- Gesellschaft der epidemiologischen Krebsregister in Deutschland e. V. (GEKID)
- NCI Fact Sheets National Cancer Institute
- Materialы po onkologii ot RAN Arhivirano 2007-02-12 na Wayback Machine-u
- Rossiйskiй naučnый centr rentgenoradiologii
- Rossiйskiй onkologičeskiй naučnый centr imeni N. N. Blohina
- Protivorakovoe obщestvo Rossii
- Kak opredelяetsя stadiя raka tolstoй kiški po sisteme TNM Arhivirano 2016-03-14 na Wayback Machine-u
- Statistika onkologičeskih zabolevaniй Arhivirano 2017-03-24 na Wayback Machine-u