Buxarest
Buxarest (Bukureshti (Buyuk Britaniya: /ˌbuːkəˈrɛst/ BOO-kə-REST, AQSH: /ˈbuːkərɛst/ -rest; rumincha: București [bukuˈreʃtʲ]; ⓘ) — Ruminiyaning poytaxti va eng yirik shahri, shuningdek, uning madaniy, sanoat va moliyaviy markazi. U mamlakatning janubi-sharqida, Dunay daryosining chap irmog'i bo'lgan Dambovitsa (Dâmbovita) daryosi bo'yida shimoldan 60 km (37,3 milya) va Bolgariya chegarasig yaqin masofada joylashgan.
Buxarest rumincha: București | |
|---|---|
| poytaxt shahar | |
  .jpg)   .jpg) | |
 Bayroq  Gerb | |
| 44°24′0″N 26°5′0″E / 44.40000°N 26.08333°E G O 26°5′0″E / 44.40000°N 26.08333°E G O | |
| Mamlakat | Ruminiya |
| Rivojlanish hududi | Ruminiya rivojlanish hududi |
| Hukumat | |
| • Mer | Nikoshur Dan |
| Ilk eslatilishi | 1459-yil |
| Avvalgi nomlari | Kichik Parij (Micul Paris), Sharq Pariji[1] |
| Qachondan beri poytaxt shahar | 1862-yil |
| Maydon | 240 km2 (93 mi²) |
| Markazi balandligi | 55,8–91,5 m |
| Aholisi (2011-yil[2]) | 1,883,425 |
| Zichligi | 7598 kishi/km2 |
| Etnoxoronim | buxarestlik |
| Vaqt mintaqasi | UTC+2, yozda UTC+3 |
Buxarest birinchi marta hujjatlarda 1459-yilda tilga olingan, 1862-yilda Ruminiyaning poytaxti boʻlgan. Ruminiya ommaviy axborot vositalari, madaniyati va sanʼati markazi hisoblanadi. Uning me'morchiligi tarixiy (asosan ekvektiya, ammo Neoklassik va san'at Nouvae), Interbellum (Bauhaus, Art Deco va Rumincha arxitektura), kommunistlar davri va zamonaviy. Ikki jahon urushi oʻrtasidagi davrda shaharning nafis arxitekturasi va elitasining nafisligi Buxarestga “Sharq Parij” (rumincha: Parisul Estului) yoki «Kichik Parij» (rumincha: Micul Paris) laqabini berdi.[3] Tarixiy shahar markazidagi binolar va tumanlar urush, zilzilalar va hatto Nikolae Chausheskuning tizimlashtirish dasturi tufayli jiddiy zarar ko'rgan yoki vayron bo'lgan bo'lsa-da, ko'plari saqlanib qolgan va ta'mirlangan. Soʻnggi yillarda shahar iqtisodiy va madaniy yuksalishni boshidan kechirmoqda.[4][5] Financial Times, CBRE, TechCrunch va boshqalar maʼlumotlariga koʻra, u Yevropadagi eng tez rivojlanayotgan yuqori texnologiyali shaharlardan biridir.[6][7][8][9][10] Buxarestda tashkil etilgan UiPath global startapining qiymati 35 milliard dollardan oshdi.[11] 2019-yildan beri Buxarest Janubi-Sharqiy Yevropadagi eng yirik yuqori texnologiyalar sammitiga mezbonlik qiladi (Ruminiya blokcheyn sammiti).[12]
2016-yilda tarixiy shahar markazi «World Monuments Watch» tomonidan "xavf ostidagi"lar roʻyxatiga kiritilgan.[13] 2017-yilda Buxarest Mastercard Global Shahar Destinatsiyalari indeksiga koʻra, tunda qolgan sayyohlar soni eng yuqori oʻsgan Yevropa shahri boʻldi.[14] Oxirgi ikki yil ketma-ket 2018 va 2019-yillarga kelsak, xuddi shu tadqiqotga ko'ra, Buxarest rivojlanish uchun eng yuqori salohiyatga ega bo'lgan Yevropa yo'nalishi sifatida qayd etilgan.[15]
2011-yil aholini ro'yxatga olish ma'lumotlariga ko'ra, shaharda 1883,425 kishi yashaydi. Shahar atrofidagi yoʻldosh shaharchalarni qoʻshganda, Buxarest metropolitan hududida 2,27 million kishi istiqomat qiladi.[16] 2020-yilda hukumat pandemik hisobotlarga ko'ra aholisi 2,5 million kishini tashkil qildi[17]. Buxarest Berlin, Madrid va Rim, Parijdan keyin Yevropa Ittifoqidagi to'rtinchi yirik shahardir.
Iqtisodiy jihatdan Buxarest Ruminiyaning eng gullab-yashnagan shahri hisoblanadi.[18] Shaharda bir qancha yirik anjumanlar, oʻquv muassasalari, madaniy maskanlar, anʼanaviy “savdo arkadalari” va dam olish maskanlari mavjud.
Shahar maʼmuriy jihatdan “Buxarest munitsipaliteti” (rumincha: Municipiul București) nomi bilan tanilgan va milliy okrug bilan bir xil maʼmuriy darajaga ega boʻlib, oltita sektorga boʻlingan, har biri mahalliy mer tomonidan boshqariladi.
Jug'rofiyasi
Shahar Dunayning irmog'i bo'lgan Argeş daryosiga quyiladigan Dambovitsa daryosi qirg'og'ida joylashgan. Bir qancha koʻllar — Herastrau koʻli, Floreaska koʻli, Tey koʻli va Kolentina koʻli — shaharning shimoliy qismlari boʻylab, Dambovitsaning irmogʻi boʻlgan Kolentina daryosi boʻylab choʻzilgan. Bundan tashqari, poytaxt markazida Cișmigiu bog'lari bilan o'ralgan kichik sun'iy ko'l - Cișmigiu ko'li joylashgan. Bu bogʻlar boy tarixga ega boʻlib, shoir va yozuvchilar tashrif buyurgan. 1847-yilda ochilgan va nemis arxitektori Karl F.V. Meyerning rejalari asosidagi bogʻlar shahar markazidagi asosiy dam olish maskani hisoblanadi.
Buxarest bogʻlari qatoriga Herăstrău bogʻi, Tineretului bogʻi va botanika bogʻi kiradi. Herăstrău bog'i shaharning shimoliy qismida, Herăstrău ko'li atrofida joylashgan bo'lib, o'z ichiga qishloq muzeyini oladi.
Iqlimi
Buxarestda nam kontinental iqlim (0 °C izotermasi boʻyicha Dfa/Dfb) yoki nam subtropik iqlim (Köppen: Cfa -3 °C izotermasi) mintaqasiga taluqli bo'lib, yozi issiq, nam, qishi sovuq, qorli bo'ladi. Ruminiya tekisligida joylashganligi sababli, shahar qishi shamolli bo'lishi mumkin, ammo urbanizatsiya tufayli ba'zi shamollar yumshatilgan. Qishki harorat ko'pincha 0 °C (32 °F) dan past, ba'zan hatto -20 °C (-4 °F) gacha tushadi. Yozda oʻrtacha harorat 23 °C (73 °F) (iyul va avgust oylari uchun oʻrtacha). Yozning o'rtalarida shahar markazida harorat ko'pincha 35 dan 40 °C gacha (95 dan 104 °F) etadi. Yozda o'rtacha yog'ingarchilik va namlik kam bo'lsa-da, vaqti-vaqti bilan kuchli bo'ronlar sodir bo'ladi. Bahor va kuzda kunduzgi harorat 17 va 22 °C (63 va 72 °F) orasida o'zgarib turadi va bahorda yog'ingarchilik yozga qaraganda ko'proq bo'ladi, yomg'ir tez-tez, ammo yumshoqroq bo'ladi.[19]
| Buxarest (1981–2010, 1929–yildan hozirgacha) iqlimi | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Koʻrsatkich | Yan | Fev | Mart | Apr | May | Iyun | Iyul | Avg | Sen | Okt | Noy | Dek | Yil |
| Mutlaq maksimal, °C | 17,1 | 24,1 | 29,0 | 32,2 | 36,9 | 39,0 | 42,2 | 41,0 | 38,5 | 35,2 | 25,1 | 18,4 | 42,2 |
| Oʻrtacha maksimal, °C | 2,8 | 5,5 | 11,4 | 18,0 | 24,0 | 27,7 | 29,8 | 29,8 | 24,6 | 17,9 | 9,8 | 3,8 | 17,1 |
| Oʻrtacha harorat, °C | −1,3 | 0,4 | 5,4 | 11,2 | 16,8 | 20,6 | 22,5 | 22,0 | 16,9 | 11,0 | 4,7 | 0,2 | 10,8 |
| Oʻrtacha minimal, °C | −4,8 | −4 | 0,1 | 4,9 | 9,6 | 13,6 | 15,4 | 14,9 | 10,5 | 5,4 | 0,6 | −3,4 | 5,2 |
| Mutlaq minimal, °C | −32,2 | −29 | −21,7 | −9,5 | −1,1 | 4,5 | 7,4 | 5,2 | −3,1 | −8 | −19,4 | −25,6 | −32,2 |
| Yogʻingarchilik meʼyori, mm | 37 | 37 | 44 | 50 | 56 | 83 | 70 | 56 | 64 | 53 | 46 | 48 | 643 |
| Manba: Pogoda.ru.net (average temperatures, humidity, precipitation, and snowy days)[20] | |||||||||||||
Transport
Buxarestdan ikkita yirik xalqaro yoʻnalish kesib oʻtadi: IV va IX asrlarga mansub Umumavropa transport koridorlari.
Jamoat transporti
Buxarestning jamoat transporti tizimi Ruminiyadagi eng yirik va Yevropadagi eng yiriklaridan biri hisoblanadi. U Metrorex tomonidan boshqariladigan Buxarest metrosi hamda STB (Societatea de Transport București, avval RATB nomi bilan tanilgan) tomonidan boshqariladigan avtobuslar, tramvaylar, trolleybuslar va yengil temir yoʻllardan iborat boʻlgan yer usti transport tizimidan iborat. Bundan tashqari, bu yerda xususiy mikroavtobus tizimi ishlaydi. 2007-yil holatiga ko'ra 10 000 ta taksi litsenziyasi bilan cheklov o'rnatildi.[21]
Temir yo'l
Ruminiya milliy temir yoʻl tarmogʻining markazi boʻlib, uni «Caile Ferate Române» kompaniyasi boshqaradi. Asosiy temir yoʻl vokzali «Gara de Nord» ("Shimoliy stansiya") boʻlib, u Ruminiyaning barcha yirik shaharlariga, shuningdek xalqaro yoʻnalishlarga: Belgrad, Sofiya, Varna, Kishi, Kiyev, Chernivtsi, Lvov, Saloniki, Vena,, Istanbul, Moskva va hokazo shaharlaga temir yoʻl qatnovlari amalga oshiriladi.
Shaharda CFR tomonidan boshqariladigan yana beshta temir yo'l stantsiyalari mavjud, ulardan eng muhimlari Basarab (Shimoliy stantsiyaga ulashgan), Obor, Băneasa va Progresuldir. Ular Buxarest va uning atrofidagi Ilfov okrugiga xizmat koʻrsatuvchi shaharlararo temir yoʻlga birlashtirilmoqda. Buxarestdan yettita asosiy yoʻnalish chiqadi.
Buxarestdagi eng qadimgi stantsiya Filaret. U 1869-yilda ochilgan va 1960-yilda kommunistik hukumat uni avtobus terminaliga aylantirgan.[22]
Havo yoʻllari
Buxarestda ikkita xalqaro aeroport mavjud:
«Henri Coandă xalqaro aeroporti» (IATA: OTP, ICAO: LROP), Buxarest shahar markazidan 16,5 km (10,3 milya) shimolda, Otopeni, Ilfov shahrida joylashgan. Bu Ruminiyadagi eng gavjum aeroport boʻlib, yoʻlovchi tashish hajmi 2017-yilda 12 807 032 kishini tashkil qilgan.[23] «Aurel Vlaiku» xalqaro aeroporti (IATA: BBU, ICAO: LRBS) Buxarestning biznes va VIP aeroportidir. U Buxarest shahar markazidan atigi 8 km (5,0 milya) shimolda, shahar chegarasida joylashgan.
Yoʻllar
Buxarest Ruminiya milliy yoʻl tarmogʻining asosiy chorrahasidir. Shaharni Ruminiyaning barcha yirik shaharlari, shuningdek, Vengriya, Bolgariya va Ukraina kabi qo'shni davlatlar bilan bog'laydigan bir nechta eng gavjum milliy yo'llar va avtomobil yo'llari. A1 Piteshti, A2 Sun avtomagistrali Dobrogea viloyati va Konstansa va A3 — Ployeshti hammasi Buxarestdan boshlanadi.
Odatda shahar markazidan chekkagacha tarqaladigan bir qator yuqori sig'imli bulvarlar shahar yo'llari tizimi uchun asos yaratadi. Shimoldan janubga, sharqdan g'arbga va shimoli-g'arbdan janubi-sharqga o'tadigan asosiy o'qlar, shuningdek, bitta ichki va bitta tashqi halqa yo'llari transportning asosiy qismini qo'llab-quvvatlaydi.
Soʻnggi yillarda avtomashinalar soni koʻpayganligi sababli shahar yoʻllari odatda tirbandlik vaqtida juda gavjum boʻladi. 2013-yilda Buxarestda roʻyxatga olingan avtomobillar soni 1.125.591 tani tashkil etdi.[95]
Aholisi
| Yil | Aholi | ±% |
|---|---|---|
| 1595 | 10 | — |
| 1650 | 20 | +100.0% |
| 1789 | 30,03 | +50.2% |
| 1831 | 60,587 | +101.8% |
| 1851 | 60 | −1.0% |
| 1859 | 121,734 | +102.9% |
| 1877 | 177,646 | +45.9% |
| 1900 | 282,071 | +58.8% |
| 1912 | 341,321 | +21.0% |
| 1930 | 639,04 | +87.2% |
| 1941 | 992,536 | +55.3% |
| 1948 | 1,041,807 | — |
| 1956 | 1,177,661 | — |
| 1966 | 1,366,684 | — |
| 1977 | 1,807,239 | — |
| 1992 | 2,064,474 | — |
| 2002 | 1,926,334 | — |
| 2011 | 1,883,425 | — |
| 2016 (est.) | 2,106,144 | — |
| 2020 (est.) | 2,151,665 | — |
| 1851 data: en:Chambers's Encyclopaedia,[24] 1900: Encyclopædia Britannica,[25] 1941, 1948,[26] other data:[27][28][29] | ||
2011-yil aholini ro'yxatga olishga koʻra, shahar aholisi 1883,425 kishi yashagan. Bu esa 2002-yildagi aholini ro'yxatga olishda qayd etilgan raqamlardan ancha kamdir. Bu kamayish tabiiy oʻsishning pastligi, shuningdek, aholining shaharning oʻzidan uning kichik yoʻldosh shaharlariga, masalan, Voluntari, Buftea va Otopeniga koʻchib oʻtishi bilan bogʻliq. Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan e'lon qilingan tadqiqotda Buxarest 1990-yildan 2010-yil o'rtalariga qadar aholi soni 3,77% ga keskin kamaygan 28 shahar orasida 19-o'rinni egalladi.[30]
Shahar aholisi, 2002-yilgi aholini ro'yxatga olish ma'lumotlariga ko'ra, 1 926 334 kishini yoki Ruminiya umumiy aholisining 8,9% tashkil etgan.[31] Shaharga har kuni katta miqdordagi odamlar, asosan, atrofdagi Ilfov tumanidan qatnaydilar, ammo ularning soniga oid rasmiy statistik ma'lumotlar mavjud emas.[32]
Buxarest aholisi jadal o'sishning ikki bosqichini boshidan kechirdi, birinchisi 19-asrning oxirida shahar milliy poytaxt sifatida mustahkamlangan va Ikkinchi Jahon urushigacha davom etgan, ikkinchisi esa Chaushesku davrida (1965-1989), ommaviy ravishda urbanizatsiya kampaniyasi boshlandi va ko'plab aholi qishloqlardan poytaxtga ko'chib keldi. O'sha paytda Chausheskuning abort va kontratseptsiyani taqiqlash to'g'risidagi qarori tufayli tabiiy o'sish ham muhim edi.
Zichligi
Buxarest aholi zichligi yuqori boʻlib 8 260/km² (21 400/mi²)ni tashkil qiladi,[33] aholining aksariyati kommunistik davrdagi yuqori zichlikdagi turar-joy binolarida (blocuri) istiqomat qiladi. Biroq, bu shaharning ba'zi bir qismiga ham bog'liq boʻlib, janubiy tumanlar shimoliy tumanlarga qaraganda yuqori zichlikka ega. Yevropa Ittifoqi davlatlarining poytaxt shaharlaridan faqat Parij va Afina aholining zichligi bundan yuqoriroqdir
Etnik jihati
Maʼlumotlar mavjud boʻlgan Buxarest aholisining taxminan 97,3% ruminlardir.[34] Boshqa muhim etnik guruhlarga rumlar, vengerlar, turklar, yahudiylar, nemislar (asosan, regat nemislari), xitoylar, ruslar, ukrainlar va italyanlar kiradi. Buxarestliklarning nisbatan oz qismi ham yunonlar, armanlar, bolgarlar, albanlar, polyaklar, fransuzlar, arablar, afrikaliklar (jumladan afro-ruminlar), vetnamliklar, filippinliklar, nepalliklar, afg'onlar, shri-lankaliklar, bangladeshliklar, pokistonliklar va hindlardir.[35][36][37][38] 226 943 kishi oʻz milliy mansubligini eʼlon qilmagan.[39][40]
Diniy boʻlinishi
Diniy mansublik nuqtai nazaridan aholining 96,1% pravoslav, 1,2% rim katolik, 0,5% musulmon va 0,4% Ruminiya yunon katolik. Shunga qaramay, har qanday dinga mansub aholining atigi 18% haftada bir marta yoki undan ko'proq vaqt davomida ibodatxonaga boradi.[41] 2015-yilda Buxarest aholisining umr ko'rish davomiyligi 77,8 yoshni tashkil etdi, bu mamlakat o'rtacha ko'rsatkichidan 2,4 yilga yuqori.[42]
Ta'lim
Buxarestda oʻn oltita davlat universiteti mavjud boʻlib, ulardan eng yiriklari Buxarest universiteti, Buxarest Politexnika universiteti, Buxarest iqtisodiy tadqiqotlar universiteti, Kerol Davila tibbiyot va farmatsiya universiteti, Qurilish texnikasi universiteti, Milliy siyosat universitetidir. Oʻqish va davlat boshqaruvi va Buxarest Agronomiya fanlari va veterinariya universiteti. Umuman olganda, 34 ta universitetda 159 ta fakultet mavjud.Bular Ruminiya-Amerika universiteti kabi oʻn toʻqqizta xususiy universitet bilan toʻldiriladi.[43] Xususiy universitetlar esa qonunbuzarliklar tufayli aralash obro'ga ega.[44][45]
Politehnica University (BPU) Rektorati kechki kõrinishi
Politexnika Universiteti kutubxonasi
.jpg)
2020 QS World University Rankings da Buxarestdan faqat Buxarest Universiteti dunyoning eng yaxshi universitetlari qatoriga kiritilgan. Politexnika universiteti ushbu reytingdan chiqib ketdi.[46]Shuningdek, soʻnggi yillarda shaharda universitetlariga kiruvchi chet ellik talabalar soni ortib bormoqda.[47]
Tibbiyot
.jpg)
Poytaxtdagi eng zamonaviy shifoxonalardan biri «Koltea» bo'lib, u 2011 yilda 90 million yevrolik sarmoyadan so'ng qayta jihozlangan. U onkologik va yurak kasalliklariga ixtisoslashgan. U 1701—1703 yillarda Mixay Kantakuzino tomonidan qurilgan boʻlib, har biri 12—30 oʻrinli, cherkov, uchta ibodatxona, maktab, shifokorlar va oʻqituvchilar uylaridan iborat koʻplab binolardan iborat boʻlgan.[48]
Yana bir an'anaviy kasalxona «Pantelimon» bo'lib, u 1733-yilda Grigor II Gika tomonidan tashkil etilgan. Kasalxona maydoni 400 000 m² (4,305 564 ft²) ni tashkil etadi. Kasalxonada yuqumli kasalliklar uyi va nogironlar uchun uyi ham bor edi.
Shuningdek, Buxarest shoshilinch kasalxonasi, Floreaska shoshilinch tibbiy yordam klinikasi, Buxarest universiteti shoshilinch tibbiy yordam shifoxonasi va Fundeni klinik instituti yoki Biomedica International va Euroclinic xususiy klinikalar mavjud.
Media
Shahar zamonaviy statsionar va mobil aloqa tarmog'i orqali yaxshi xizmat ko'rsatadi. Poșta Română, milliy pochta operatori bo‘limlari butun shahar bo‘ylab tarqalgan, markaziy pochta bo‘limi (rum. Oficiul Poștal Bucureşti 1) Matei Millo ko‘chasi, 12-uyda joylashgan. Umumiy telefonlar koʻp joylarda joylashgan boʻlib, Deutsche Telekom ning shoʼba korxonasi va sobiq Romtelecom monopoliyasining vorisi Telekom Ruminiya tomonidan boshqariladi.
Buxarest aksariyat milliy televideniye tarmoqlari va milliy gazetalar, radiostansiyalar va onlayn yangiliklar veb-saytlarining bosh qarorgohidir. Buxarestdagi eng yirik kundalik gazetalar orasida Evenimentul Zilei, Jurnalul Național, Cotidianul, România Liberă va Adevărul, eng yirik yangiliklar veb-saytlari HotNews (ingliz va ispan versiyalari bilan), Ziare.com va Gânduldir. Tig‘iz soatlarda “Click!”, “Libertatea” va “Cancan” gazetalari yo‘lovchilar orasida mashhur.
Bir qator gazeta va OAV nashrlari Erkin matbuot uyida (Casa Presei Libere) joylashgan boʻlib, shimoliy Buxarestning diqqatga sazovor joyi boʻlib, dastlab Kommunistik Ruminiya davridagi rasmiy gazeta Scînteia sharafiga Casa Scânteii nomini olgan. Erkin Matbuot uyi Buxarestning ommaviy axborot vositalari va kommunikatsiya sanoatidan kelib chiqqan yagona diqqatga sazovor joyi emas. Palatul Telefoanelor ("Telefon saroyi") shahar markazidagi Kalea Viktoriyadagi birinchi yirik modernistik bino boʻlib, operadan bir blok uzoqda joylashgan bogʻda kommunistik davridagi ulkan, qurilishi tugallanmagan Kasa radiosi joylashgan.
Sport
Futbol Buxarestda eng koʻp kuzatiladigan sport turi boʻlib, shaharda koʻplab, xususan, Styaua Bucureshti, Dinamo Bucureshti va Rapid Bucureshti kabi klub bor.
2011-yil 6-sentyabrda ochilgan yangi stadion boʻlgan “Nasionale Arena” 2012-yil Yevropa Ligasi finaliga mezbonlik qildi[49] va 55 600 oʻrinli sigʻimga ega boʻlib, u Janubi-Sharqiy Yevropadagi eng yirik stadionlardan biri va tomli sanoqli stadionlardan biriga aylanadi.[50]
Qoʻl toʻpi, suv polosi, voleybol, regbi ittifoqi, basketbol va xokkey boʻyicha sport klublari tashkil etilgan. Ruminiyalik yengil atletikachilari va gimnastikachilarning aksariyati Buxarestdagi klublarga aʼzo. Buxarestdagi eng katta maydon - bu 40,000 o'rinlik «Romekspo» stadionidir. U boks, kikboksing, gandbol va tennis uchun ishlatilishi mumkin.
Manbalar