Markaziy Yevropa

Markaziy Yevropa kontseptsiyasi munozaralar mavzusi boʻlib qolmoqda^[4], garchi Vishegrad guruhini tashkil etuvchi mamlakatlar deyarli har doim Markaziy Yevropaning de-fakto mamlakatlari hisoblanadi. Turli manbalar turli mamlakatlarni Markaziy Yevropa mamlakatlariga qoʻshadi, ammo koʻpincha quyidagilar Markaziy Yevropa mamlakatlariga tegishli:

• Avstriya
• Vengriya
• Germaniya
• Lixtenshteyn
• Polsha
• Slovakiya
• Sloveniya^[5] (baʼzan janubi-sharqiy Yevropa deb ataladi^[6])
• chex
• Shveysariya.

Markaziy Yevropa mamlakatlari baʼzan Gʻarbiy yoki Sharqiy Yevropa deb ham yuritiladi^{[7][8][9][10]}. Masalan, Avstriyani ham Markaziy Yevropa mamlakatlariga, ham Sharqiy Yevropaga^[11] va Gʻarbiy Yevropaga^[12] ham kiritish mumkin.

Boshqa mamlakatlar

Ayrim tadqiqotchilar tarixiy, geografik yoki madaniy aloqalarga asoslangan Markaziy Yevropadagi quyidagi mamlakatlarni ham oʻz ichiga oladi deb hisoblaydi:

• Xorvatiya^{[13][14][15][16][17]} (koʻpincha Janubi-Sharqiy Yevropa deb ataladi^[18][19])
• Ruminiya (Transilvaniya^[20][21])^[22][23][24]

Boltiqboʻyi mamlakatlari geografik jihatdan Shimoliy Yevropada joylashgan boʻlib, bu atamaning nemischa maʼnosida Markaziy Yevropa deb ataladi, yaʼni Миттель-Европа [Миттель-Европе; Mitteleuropa]. Benilyuks mamlakatlari koʻp hollarda Markaziy emas, Gʻarbiy Yevropa deb tasniflanadi. Biroq, ular tarixiy, madaniy va lingvistik aloqalari tufayli baʼzan Markaziy Yevropa bilan bogʻliq holda tilga olinadi.

Quyidagi davlatlarning bir qismi baʼzan Markaziy Yevropa deb ham ataladi:

• Italiya (Janubiy Tirol, Triest, Trento, Gorizia, Friuli)
• Ukraina (Transcarpathia^[25], Galisiya va Shimoliy Bukovina^[21])

Markaziy Yevropa geografik voqelik emas, balki tarixiy, maʼlum maʼnoda tarixiy va mafkuraviy tushunchadir.

Fridrix Naumann Birinchi jahon urushi avjiga chiqqan paytida xuddi shu nomdagi kitobda oʻzi bayon qilgan Mitteleuropa kontseptsiyasini ilgari surdi (nemischadan tarjimasi – Markaziy Yevropa). Unda Markaziy (aniqrogʻi, „Oʻrta“) Yevropa Germaniyaning taʼsir doirasi sifatida koʻrib chiqildi, u urushdagi goʻyoki gʻalabasidan keyin kengaydi, ammo shu bilan birga, birinchi navbatda, iqtisodiy, oʻzaro manfaatli asosdagi Germaniyaning taʼsir doirasidagi mintaqa sifatida qaraldi.

Oʻzining yangi shaklida Markaziy Yevropa kontseptsiyasi 1980-yillarda nisbatan keng muhokama mavzusiga aylandi. Polsha, Chexoslovakiya, Vengriyaning SSSR taʼsir doirasiga mansubligi ushbu mamlakatlar elitasining koʻpchiligini rad etishga sabab boʻldi. Bundan kelajakda Gʻarbiy Yevropa bilan birlashtirilgan „Yevropaga qaytish“ zarurati tushunchasi paydo boʻldi. Aynan shu kontseptsiya doirasida Milan Kunderaning Markaziy Yevropa haqidagi essesi yozilgan boʻlib, uni u „oʻgʻirlab ketilgan“, Rossiya/SSSR timsolida oʻzga Sharq tomonidan asirga olingan Yevropa deb taʼriflagan.

Aslida, Markaziy Yevropa kontseptsiyasini „qonunlashtirish“ 1989-yildagi inqiloblardan keyin, kommunistik rejimlar qulagandan keyin sodir boʻlgan. Polsha, Chexiya, Vengriyadagi postkommunistik oʻzgarishlar sobiq SSSR (Boltiqboʻyi mamlakatlari bundan mustasno) va sobiq Yugoslaviyaga qaraganda tezroq ketayotgani aniq boʻldi. Shunday qilib, 1940—1980-yillardagi „katta“ sotsialistik Sharqiy Yevropa bir nechta mintaqalar sifatida qarala boshlandi, ulardan biri yangi tashkil etilgan Markaziy Yevropa edi.

Markaziy Yevropa davlatlarining tashqi siyosati va tashqi iqtisodiy strategiyasida Rossiyaning oʻrni va roli haqida qarama-qarshi baholar va iqtisodiy talqinlar, Markaziy Yevropa davlatlarining yangi mintaqaviy oʻziga xosligini shakllantirish boʻyicha koʻplab nuqtai nazarlar mavjud^[26].

1990-yillarda tizimli transformatsiyalar natijasida yuzaga kelgan postsotsialistik mamlakatlarning iqtisodiy inqirozi va postsovet hududidagi parchalanish jarayonlari iqtisodiy hamkorlikning oldingi mexanizmlarini demontaj qilishga va ichki bojsiz savdo rejimidan oʻtishga olib keldi. CMEAni eng maqbul davlat rejimiga aylantirdi, buning natijasida Markaziy Yevropa mamlakatlarining tashqi iqtisodiy yoʻnalishi bir yoʻnalishli tendentsiya xarakterini oldi^[27].

1990-yillarda Markaziy Yevropada xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlarining rivojlanishi 2001-yilda Markaziy Yevropa erkin savdo savdosi ishtirokchilari, Boltiqboʻyi erkin savdosi, Yevropa Ittifoqi va EFTA mamlakatlari oʻrtasida bojsiz savdo zonasining shakllanishiga olib keldi. Ushbu jarayonlarda ishtirok etmagan Rossiyaning yakkalanishi Rossiya va Markaziy Yevropa mamlakatlari oʻrtasidagi savdo-iqtisodiy hamkorlik hajmining yanada qisqarishiga va ularning tashqi savdo aylanmasining tovar tarkibining degradatsiyasiga olib keldi.

Markaziy Yevropa davlatlarining YeIga, Rossiyani esa JSTga qoʻshilishi munosabati bilan savdo rejimini oʻzgartirish tahliliga asoslanib, shuni aytish mumkinki, Rossiya energiya eksportchilarining raqobatbardoshligi Yevropa Ittifoqiga kirishi sababli yomonlashadi. Yevropa Ittifoqi energiya importi manbalarini diversifikatsiya qilish talablari va boshqa qonunchilik meʼyorlari energiya sohasida toʻliq kuchga kirdi.^[27]

• Shimoliy Yevropa
• Janubiy Yevropa
• Markaziy va Sharqiy Yevropa
• Visegrad guruhi
• Yevropa Ittifoqi
• Yevropaning geografik markazi

• Aleksey Miller. Markaziy Yevropa mavzusi: tarix, zamonaviy nutqlar va ulardagi Rossiyaning oʻrni
• Yaroslav Shimov. Markaziy Yevropa: „katta vatan“ izlayotgan kichik xalqlar
• Yaroslav Shimov. Markaziy Yevropa: uyga yoʻl
• Oskar Kreychi. Markaziy Yevropa mintaqasining geopolitikasi. Praga va Bratislavadan koʻrinish" Bratislava: Veda, 2005. 494 p.
• Taranov P. M. Rossiya va Markaziy Yevropa mamlakatlari oʻrtasidagi savdo va sarmoyaviy hamkorlikni oʻzgartirish: tezisning tezislari. dis. raqobat uchun olim qadam. Ph. D. (Wayback Machine saytida 2023-04-08 sanasida arxivlangan) – Rostov n/a: Rost. davlat un-t, 2004. – 26 b.
• Taranov P. M. Rossiyaning Markaziy Yevropaning postsotsialistik mamlakatlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalari (Wayback Machine saytida 2023-04-08 sanasida arxivlangan) // Oliy oʻquv yurtlari yangiliklari. Shimoliy Kavkaz mintaqasi. Ijtimoiy fanlar. 2003. – 3-son.