Тромсё
Тромсё (норв.Tromsø; с.с.Romsa) — Норвегияла ҡала һәм коммуна, Тромс фюлькеның административ үҙәге.
| Тромсё | |
| Bokmål: Tromsø kommune нюнорск Tromsø kommune Northern Sami: Romssa suohkan | |
| Флаг | Герб |
 |  |
| Нигеҙләү датаһы | XIII быуат |
|---|---|
 | |
| Этнохороним | tromsøværing[1] һәм tromsøværing[1] |
| Дәүләт |  Норвегия |
| Административ үҙәге | Нур-Норге[d] |
| Административ үҙәк | Тромсё[d] |
| Административ-территориаль берәмек | Тромс[d] |
| Сәғәт бүлкәте | UTC+1:00[d] |
| Иң юғары нөктә | Йеккеварри[d][2] |
| Хөкүмәт башлығы вазифаһы | mayor of Tromsø[d] |
| Хөкүмәт башлығы | Gunnar Wilhelmsen[d][3][4] |
| Ойоштороу-хоҡуҡ формаһы | KOMM[d] |
| Халыҡ һаны | 77 992 кеше (1 ғинуар 2023)[5] |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 20 метр |
| Туғандаш ҡала | Анкоридж[d], Ғәззә, Пуна, Загреб, Лулео[d], Гримсби[d], Мурманск һәм Кесальтенанго[d] |
| Сиктәш | Ленвик[d], Балсфьорд[d], Storfjord kommune – Omasvuona suohkan – Omasvuonon kunta[d], Люнген[d], Карлсёй[d] һәм Сенья[d] |
| Ҡулланылған тел | букмол[d] һәм нюнорск[d] |
| Майҙан | 2521,27 км² (1 ғинуар 2020)[6] |
| Рәсми сайт | tromso.kommune.no |
 | |
| Число домохозяйств | 37 191[7] |
 | |
 Тромсё Викимилектә | |
Тромсё муниципалитеты ҡала ситтәрендә ҙур территорияны биләй. Тромсё— Норвегияла ҡала халҡы һаны буйынса туғыҙынсы урында тора. Ҡала үҙәге ҙур булмаған Тромсея утрауында (уның майҙаны 22 км² тәшкил итә) поляр түңәрәктән 400 км тиерлек төньяҡтараҡ ята. Бында донъялағы иң төньяҡ ботаник баҡса урынлашҡан, һыра заводы, футбол клубы һәм планетарий бар.
2014 йылдың авгусында Тромсёла 41-се шахмат олимпиадаһы үтә.
Тарихы
Тромсё урынында ултыраҡтар һуңғы боҙланыу дәүеренән һәм тимер быуат ваҡытынан алып йәшәгән. Тромсёла беренсе сиркәү 1252 йылда төҙөлә. Ул урта быуат йылъяҙмаларында хәҙерге Норвегияның төньяҡ-көнсығыш ерҙәрен биләгән поморҙарҙан һаҡланыу өсөн ҡәлгә кеүек телгә алына. Ҡала статусын Тромсё 1794 йылда ала. XIX быуатта ҡаланың әһәмиәте епископ кафедраһын булдырыу (1834), педагогия колледжын асыу (1848) һәм караптар ремонтлау верфен (1872) ойоштороу менән арта. Икенсе донъя һуғышы ваҡытында ҡалала ваҡытлыса Норвегия хөкүмәте урынлаша. Ҡаланан алыҫ түгел урында немец Тирпиц линкоры батырылып, 1000-гә яҡын немец морягы һәләк булһа ла, Тромсё һуғыш ваҡытында зыян күрмәй. 1964 йылда —аэропорт, 1972 йылда университет асыла.
Климат
Тромсёла ҡыш ҡар күп яуа. Шулай ҙа ул йылдан йыл төрлөсә була. Тромсё метеорология хеҙмәте 1996—1997 йылдарҙа ҡыш ҡар ҡатламының рекордын теркәгән, ул 29 апрелдә 240 см еткән. Температура минимумы 18,4 °C, уртаса температура ғинуарҙа −4,4 °C тигеҙ. Шундай йылы климат был киңлектә Гольфстримдың яҡынлығы менән аңлатыла. Йәй шаҡтай һалҡын, июлдә уртаса тәүлек температураһы 12 °C; көндөҙгө температура саҡ ҡына юғары һәм 9 °C алып 25 °C тиклем тирбәлә. 1972 йылда +30 °C. температура рекорды теркәлгән.
| Ҡала климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрһәткес | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
| Абсолют максимум, °C | 8,4 | 8,2 | 9,1 | 15,6 | 24,1 | 29,5 | 30,2 | 27,4 | 22,4 | 17,2 | 12,3 | 9,7 | 30,2 |
| Уртаса максимум, °C | −2,2 | −2,1 | −0,4 | 2,7 | 7,5 | 12,5 | 15,3 | 13,9 | 9,3 | 4,7 | 0,7 | −1,3 | 5,1 |
| Уртаса температура, °C | −4,4 | −4,2 | −2,7 | 0,3 | 4,8 | 9,1 | 11,8 | 10,8 | 6,7 | 2,7 | −1,1 | −3,3 | 2,5 |
| Уртаса минимум, °C | −6,5 | −6,5 | −5,1 | −2,3 | 2,0 | 6,1 | 8,7 | 7,8 | 4,5 | 0,7 | −3 | −5,4 | 0,1 |
| Абсолют минимум, °C | −18,3 | −18,4 | −17 | −14,7 | −6,5 | −2,5 | 0,7 | 1,1 | −4,3 | −9,6 | −12,5 | −16,8 | −18,4 |
| Яуым-төшөм нормаһы, мм | 95 | 87 | 72 | 64 | 48 | 59 | 77 | 82 | 102 | 131 | 108 | 106 | 1031 |
| Һыу температураһы, °C | 5 | 5 | 5 | 5 | 6 | 8 | 10 | 11 | 10 | 8 | 7 | 6 | 7 |
| Сығанаҡ: eKlima, World Climate Guide | |||||||||||||
Халҡы
Тромсё халҡы 75 638 кеше (2018 йылға) тәшкил итә. Тромсёла йөҙҙән ашыу милләт вәкилдәре йәшәй, милли аҙсылыҡ араһында урыҫтар, квенадар (финн) мөһим роль уйнай. Саамдарҙың ҡалала үҙҙәренең балалар баҡсаһы һәм тел мәктәбе бар.
Спорты
Тромсёла бер нисә футбол клубы бар, шуларҙың иң мөһиме «Тромсё» булып тора, ул Типпелиганда (Норвегия чемпионатының юғары дивизионында) һәм Адекколиганда (әһәмиәте буйынса икенсе дивизион) сығыш яһаусы «Тромсдаленда» уйнай. Ҡатын-ҡыҙҙар футбол клубы «Флейя» шулай уҡ юғары дивизионда сығыш яһай.
Норвегияның юғары лигаларында шулай уҡ «Тромсё Сторм» баскетбол клубы һәм «БК Тромсё» волейбол (ир-егеттәр) һәм «Тромсё Воллей» (ҡатын-ҡыҙҙар) командалары сығыш яһай.
Иҫтәлекле урындары
- Иң Изге Дева Мария соборы — донъяла иң төньяҡ католик кафедраль собор.
- Арктика соборы — модерн стилендә лютеран сиркәүе, 1965 йылда төҙөлгән.
- Тромсё күпере — Норвегияла беренсе рамлы-консоль күпер, Төньяҡ Европала бындай типтағы иң эре күперҙәрҙең береһе.
Билдәле кешеләре
- 1899 йылдан алып 1907 йылға тиклем Тромсёла поляр тикшеренеүсеһе, Нансен һәм Амундсен эксепдициялары ҡатнашыусыһы Ялмар Йохансен (1867—1913) хеҙмәт иткән.
- Тромсёла Көньяҡ полюсҡа Амундсен экспедицияһында ҡатнашыусы поляр тикшеренеүсеһе Хансен Хелмер (1870—1956) вафат булған.
- Тромсёла (шартлы-ваҡытынан алда 2009 йылдың 24 майында азат ителгән) Викернес Варган язаһын тултырып сыҡҡан, ул Burzum блэк-металл төркөмөнә нигеҙ һалыусы һәм берҙән-бер ҡатнашыусыһы.
- Торбьёрн Брундтланд һәм Свейн Берге, билдәле Röyksopp дуэт ағзалары, Тромсёла тыуғандар.
- Тромсёла Biosphere эмбиент-музыкант ҡушаматы аҫтында билдәле Гейр Йенссен тәыуған. Тәү сиратта музыкаһының сағыу «арктик» төҫмөрлөгө менән билдәле.
- Тромсёла билдәле йырсы, MTV версияһы буйынса 1999 йылда иң яҡшы скандинав башҡарыусыһы Лене Марлин тыуған.
Туғандаш ҡалалар
.svg){kind=small}
Шулай уҡ ҡарағыҙ
- Донъяла иң төньяҡ биләмәләребеҙгә.
Иҫкәрмәләр
Һылтанмалар
- [ Тромсё] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
- Тромсё // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Карта города Тромсё
- Тромсё — «Северный Париж»
- Панорама города Тромсё с разрешением 13 Гигапикселей
Путеводитель «Тромсё» в Викигиде- Арктическо-альпийский ботанический сад в Тромсё
- Путеводитель по Тромсё на портале whatusee.ru 2017 йыл 7 ғинуар архивланған.
