Цинхай
Цинхай[4] (ҡыт. ябай. 青海, пиньинь: Qīnghǎi) — Ҡытай Халыҡ Республикаһы үҙәк өлөшөнөң көнбайышындағы әҙ халыҡлы булһа ла күп милләтле провинцияһы. Иң ҙур ҡала һәм административ үҙәге — Синин. Халҡы — 5 626 722 кеше (провинциялар араһында 32-се урында; 2010 й.). Ҡытайға ингәнгә тиклем был өлкә Кукунор тип аталған (монг.Хөх нуур), йәки Амдо (тиб. ཨ་མདོ) һәм унда тулыһынса тиерлек монголдар һәм тебетлеләр йәшәгән.
.svg)
Географияһы
Провинция кәнбайышта Синьцзян һәм Тибет, ә көнсығышта Ганьсу һәм Сычуань менән сиктәш.
Цинхай провинцияһы көнсығыш өлөштә Азияның иң ҙур Куньлунь тау системаһында ята. 6-7 мең м тиклем бейеклектәге Куньлунь Цинхайҙы төньяҡ-көнбайыштан көньяҡ-көнсығышҡа ҡарай киҫеп үтә, көньяҡ-көнбайышта ул Тибет таулығы менән сикләшә. Көнсығыш Куньлундең төньяҡ сылбыры провинцияның тәбиғи төньяҡ сиге булған дуға барлыҡҡа килтерә, ул Алтынаг һәм Наньшан һырттарын (бейеклектәре 5—6 мең м) тәшкил итә, улар Көнсығыш Куньлундең төп сылбырҙарынан Цайдам уйпатлығы менән айырыла (бейеклеге 2600—3100 м).
Провинцияның климаты һалҡынса йәй һәм ҡырыҫ ҡыш менән ҡырҡа континенталь, яуым-төшөм йылына 300-500 мм, шуға күрә тәбиғәт зоналарынан уйпаттарҙа дала һәм ярым дала һәм тауҙарҙа далалар киң таралған. Цинхайҙа Азияның иң ҙур йылғалары Янцзы, Хуанхэ һәм Меконг башланғыс ала. Тымыҡ күлдәр бик күп, шуларҙың иң эреһе провинцияға исем биреүсе — Цинхай ху (Кукунор).
Тарихы
312 йылда күл районында сяньби-монголдар (монгораҙар) Тогон дәүләтенә нигеҙ һала, ул 663 йылға тибетлеләр баҫып алғанға тиклем йәшәй, XIII быуатта биләмә Монгол империяһы составына инә. XVI быуат башында тумат-монголдар төньяҡ-көнсығыш Цинхайҙы баҫып ала.[5]XVII быуат уртаһында Цинхай биләмәһенә хәҙерге Синьцзяндың төньяҡ өлөшөнән кешеләр күсеп килә, улар хәҙер «куконор монголдары» булараҡ билдәле. Иҫке монгол әҙәбиәтендә Кукунор монгол халҡы һәм Алашания «үрге монгол» (монг. дээд монгол) булараҡ билдәләнә. 1724 йылда Цин империяһы ғәскәрҙәре баҫып ала һәм уның составына индерелә.
1928 йылда Кукунор Ҡытай республикаһының Цинхай провинцияһы булып иғлан ителә, ул милитарист Ма Буфандың төп базаһы була. 1949 йылдан — Ҡытай Халыҡ Республикаһының провинцияһы.
Административ-территориаль бүленеше
Цинхай провинцияһы административ-территориаль бүленеш планында 1 ҡала округы, 1 округ һәм 6 автономиялы округҡа бүленә.
| Карта | № | Исеме | Иероглифтар менән атамаһы | Пиньинь телендә атамаһы | Кимәле |
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| 1 | Хайся--Тибет АО | 海西蒙古族藏族自治州 | Hǎixī Zìzhìzhōu Měnggǔzú Zàngzú | Автономиялы округы | |
| 2 | Хайбэй-Тибет АО | 海北藏族自治州 | Zìzhìzhōu Hǎiběi Zàngzú | Автономиялы округы | |
| 3 | Синин | 西宁市 | Xīníng Shì | Ҡала округы | |
| 4 | Хайдун округы | 海东地区 | Hǎidōng Dìqū | Красноярск | |
| 5 | Хайнань-Тибет АО | 海南藏族自治州 | Zìzhìzhōu Hǎinán Zàngzú | Автономиялы округы | |
| 6 | Хуаннань-Тибет АО | 黄南藏族自治州 | Zìzhìzhōu Huángnán Zàngzú | Автономиялы округы | |
| 7 | Юйша-Тибет АО | 玉树藏族自治州 | Zìzhìzhōu Yùshù Zàngzú | Автономиялы округы | |
| 8 | Голог-Тибет АО | 果洛藏族自治州 | Zìzhìzhōu Guǒluò Zàngzú | Автономиялы округы |
Халҡы
Ханьдар — 54,5 %, тибетлеләр — 20,87 %, хуэйҙар — 16 %, монгорҙар — 4 %, ҡалғандары саларалар, монголдар.
Иҫтәлекле урындары
- 1996 йылда провинцияның Хайси-Монгол-Тибет автономиялы округы Дэлинха ҡала өйәҙендәге Байгун тауында имеш Байгун торбалары тип аталған боронғо металл торбалар табылған. Табылған урынды властар туристик үҙәк булараҡ ҡуллана[6].
Шулай уҡ ҡарағыҙ
- Верхняя Монголия
Иҫкәрмәләр
Һылтанмалар
 | Цинхай Викимилектә |
|---|---|
 | Цинхай Викияңылыҡтарҙа |
 | Цинхай Викигид |
- The Government of Qinghai Provincial 2006 йыл 1 июль архивланған.
- Map of Qinghai Large
