Шан (династия)
Шан дәүләте (ҡыт.: 商朝), альтернатив атамаһы Инь дәүләте (ҡыт.: 殷代) йәки Шан-Инь дәүләте — тәүге батшалыҡ[3], беҙҙең эраға тиклемге 1554 йылдарҙан алып[4] б.э тиклемге 1046 йылдарҙа Хуанхэ йылғаһынан төньяҡтараҡ Ҡытай тигеҙлегенә сыҡҡан ерҙәрҙә булған. Шан дәүләте Чжоу дәүләтенә саҡлы йәшәп килгән.
| Шан | |
| Нигеҙләү датаһы | б. э. т. 1600[1] |
|---|---|
| Рәсми тел | древнекитайский язык[d] |
| Донъя ҡитғаһы | Азия |
| Дәүләт | Ҡытай |
| Административ үҙәк | Иньсюй[d] |
| Идара итеү формаһы | монархия |
| Халыҡ һаны | 150 000 кеше, 13 500 000 кеше (б. э. т. 1100)[2] |
| Алмаштырылған | Западная Чжоу[d] |
| Алыштырған | Ся (династия) |
| Ҡулланылған тел | древнекитайский язык[d] |
| Яҙыу | Цзягувэнь[d] |
| Ғәмәлдән сыҡҡан дата | б. э. т. 1046 |
 | |
| Рәсми дине | Ҡытай халыҡ дине |
 | |
 Шан Викимилектә | |
Шан тәүге ҡытай дәүләтселлеген барлыҡҡа килтереүсе, уның үҫешен археологик ҡаҙылмалар ғына түгел, ошо дәүерҙән ҡалған телдән-телгә күсеп килгән һәм шулай уҡ эпиграфик яҙма сығанаҡтар аша ҡалған мәғлүмәттәр иҫбатлай. Иң тулы һәм ентекле тарихи сығанаҡ — Сыма Цяндың «Тарихи яҙмалар» ҡулъяҙмаһы. Ҡаҙылма тикшеренеүҙәр ваҡытында цзягувэньдар табылған, уларға йәнлектәрҙең баш һөйәгенең маңлай яғына яҙылған иероглифтар, шулай уҡ ҡула(бронза), нефрит, керамик һәм таштан яһалған әйберҙәр ҙә лә шундай яҙмалар табылған.
Иң күпләп табылған әйберҙәр баш ҡалалары Иньсюй (ҡыт. упр. 殷墟, пиньинь: Yīnxū, палл.: Иньсюй) биләмәһендә, ул хәҙерге Хэнань провинцияһының Аньян ҡалаһы янында. Боронғо ҡала биләмәһе ЮНЕСКО-ның бөтә донъя мираҫтары теҙмәһенә индерелгән.
Сәйәси ҡоролошо
Сәйәси статус халыҡтың ҡатламдарына ҡарап төрлөсә булған. Ван власты шәхси милек һымаҡ файҙаланған, ул беренсе священник булып иҫәпләнгән. Ул мәрхүм булып ҡалған ди ата -бабалары рухына арнап төрлө тантаралы ритуаль саралар уҙғарған. Ул үлгән туғандарҙы һәм был донъяла йәшәүсе туғандарҙы аралаштырыусы, тоташтырыусы булып иҫәпләнгән. Власть Дин дәүеренән алып У И дәүеренәсә ағайҙан ҡустыға, йәки оло ағаһынан мырҙаһының улына тапшырылған. У И — ҙан алып атаһынан улына тапшырыла башлаған һәм нормаға кергән. вандарҙың тәхеткә дәғүә итә алмаған кесе туғандары ырыу башлыҡтары булып иҫәпләнгәндәр.Ван тирә-яғы (аппарат, хакимиәт, һуғышсылар) крәҫтиәндәр менән сағыштырғанда өҫтөнлөклө статус алған. Чиновниктар юғары хакимиәттәргә, түбәнерәк вазифаларға бүленгән. Улар хәрби хеҙмәткә һәм һунарға әҙерлектәр алып барғандар.
Шан дәүләтенең хөкүмәт башлыҡтары
Батшалыҡ итеүсе вандар генеологияһынан тыш ҡытай тарихында шулай уҡ уларҙың ата-бабаларының һәм олораҡ быуындары исемдәре һаҡланып ҡалған (йүнәлтеү, Сян Ту[zh], "Ши цзин"да иҫкә алынған). Ҡара. Боронғо Ҡытай императорҙары шәжәрәһе[en]
Шан династияһы (б.э тиклем 1600 . — б.э. тиклем 1046)
Шан династияһы, шулай уҡ Инь династияһы йәки Шан-Инь династияһы тип тә атала.
| Шәхсән исеме | Йылъяҙма дәүере² | Храм исеме³ | Етәкселек йылдары1 | Билдәлелек алған исеме |
|---|---|---|---|---|
| Чэн Тан 成湯 Chéng Tāng | 1600 до н. э. — 1300 до н. э. | Тан | ||
| Вай Бин 外丙 Wài Bǐng | Вай Бин | |||
| Чжун Жэнь 仲壬 Zhòng Rén | Чжун Жэнь | |||
| Тай Цзя 太甲 Tài Jiǎ | Тай Цзя | |||
| Во Дин 沃丁 Wò Dīng | Во Дин | |||
| Тай Гэн 太庚 Tài Gēng | Тай Гэн | |||
| Сяо Цзя 小甲 Xiǎo Jiǎ | Сяо Цзя | |||
| Юн Цзи 雍己 Yōng Jǐ | Юн Цзи | |||
| Тай У 太戊 Tài Wù | Тай У | |||
| Чжун Дин 仲丁 Zhòng Dīng | Чжун Дин | |||
| Вай Жэнь 外壬 Wài Rén | Вай Жэнь | |||
| Хэ Дань Цзя 河亶甲 Hé Dǎn Jiǎ | Хэ Дань Цзя | |||
| Цзу И 祖乙 Zǔ Yǐ | Цзу И | |||
| Цзу Синь 祖辛 Zǔ Xīn | Цзу Синь | |||
| Во Цзя 沃甲 Wò Jiǎ | Во Цзя | |||
| Цзу Дин 祖丁 Zǔ Dīng | Цзу Дин | |||
| Нань Гэн 南庚 Nán Gēng | Нань Гэн | |||
| Ян Цзя 陽甲 Yáng Jiǎ | Ян Цзя | |||
| Пань Гэн 盤庚 Pán Gēng | 1300 до н. э. — 1251 до н. э. | Пань Гэн4 | ||
| Сяо Синь 小辛 Xiǎo Xīn | Сяо Синь | |||
| Сяо И 小乙 Xiǎo Yǐ | Сяо И | |||
| У Дин 武丁 Wǔ Dīng | 1250 до н. э. — 1192 до н. э. | У Дин | ||
| Цзу Гэн 祖庚 Zǔ Gēng | 1191 до н. э. — 1148 до н. э. | Цзу Гэн[zh] | ||
| Цзу Цзя 祖甲 Zǔ Jiǎ | Цзу Цзя | |||
| Линь Синь 廩辛 Lǐn Xīn | Линь Синь | |||
| Гэн Дин 庚丁 Gēng Dīng | Кан Дин 康丁 Kāng Dīng | Кан Дин | ||
| У И 武乙 Wǔ Yǐ | 1147 до н. э. — 1113 до н. э. | У И | ||
| Вэнь Дин5 文丁 Wén Dīng | 1112 до н. э. — 1102 до н. э. | Вэнь Дин | ||
| Ди И 帝乙 Dì Yǐ | 1101 до н. э. — 1076 до н. э. | Ди И | ||
| Цзы Чжоу 子紂 Zǐ Zhòu | Ди Синь 帝辛 Dì Xīn | 1075 до н. э. — 1046 до н. э. | Ди Синь | |
| 1 Первой общепризнанной датой в китайской истории считается 841 до н. э.. Все более ранние даты являются предметом дискуссии, иногда весьма оживленной. Приведенные здесь даты предложены Хронологическим проектом Ся-Шан-Чжоу, составленным учеными по заказу правительства Китая и опубликованным в 2000 г. Они приводятся только в качестве ориентира. | ||||
| 2 Тронному имени часто предшествует наименование династии, Шан (商), например Шан Тан (商湯). | ||||
| 3 Имя, используемое в надписях на гадательных костях для жертвоприношения предкам. | ||||
| 4 Период династии Шан начиная с Пан Гэна часто именуется династией Инь (殷) из-за переноса столицы в Инь. | ||||
| 5 Также известен как Тай Дин (太丁 Tài Dīng). | ||||
Административ ҡоролошо
Шан дәүләте структуралар буйынса төрлө өлөштәргә бүленгән булған:
- Баш ҡала тирә-яғы бер нисә тиҫтә саҡырымдарғаса радиуста вандың етәкселегенең туранан-тура милке булараҡ, уларҙың ҡул аҫтында булған.
- Дәүләт биләмәһенең бик күп һәм ҙур өлөшө төбәктәр милке булып торған, улар яҡынса 200 тирәһе. Һәм был биләмә вандың туғандары, яҡындары өсөн булған. Шундай биләмәләрҙең береһе Чжоу.
- Икенсе зонанан һуң эске бүлкәт булған, уны нэй-фу -тип йөрөткәндәр. Ошо бүлкәт бөткәс, аморфлы өсөнсө зона башланған. Һәр ваҡыт тиерлек шан дәүләтенә ябырылып тороусы башҡа сит ҡәбилә халыҡтары йәшәгән.
Тарихы
Шан дәүләте дәүеренәсә (б.э. тиклем 1600—1027 йылдар) ҡула(бронза) әҙерләү технологияһы Ҡытай биләмәһендә өйрәнелгән һәм әҙер килеш булған.
Ҡытайҙа ҡула мәғдәнселеге һәм ике тәгәрмәсле арбалар барлыҡҡа килеүе династияның һинд-европа сығышынан тигән гипотезаһына нигеҙ булып торған[5][6].
Шулай ҙа ҡайһы бер ғилми хеҙмәттәрҙә улар күрше дәүләттәрҙән үҙләштергән тиелә һәм уларҙыңШан-Инь мәҙәниәтенең автохтонлығы тураһында бәйән итә[7].
Легендалар буйынса Шан етәкселәренең ырыуы Сюань-сяоның императорының улы Хуан-диҙан килеп сыҡҡан. Билдәле булыуынса, алдағы династия Сяны ҡолатыуҙа министр И-инь ярҙам иткән.
Сым Цяндең Ши цзи тигән "Тарихи яҙмалар"ында Шан юлбашсылары баш ҡалаларын алты тапҡыр күсергән. Б. э. т. 1300 йылдарҙа улар хәҙерге Аньяна ҡалаһының районына күскән.
Дәүләттең хәрби конфликттары башлыса Шан биләмәһенең төньяғында күсмә ҡәбиләләрҙең (башлыса жун һәм ди ҡәбиләләренең) һөжүмдәрен кире ҡағыу менән бәйле була.
Шан дәүләтенең һуңғы йылдарында Вэйхе йылғаһының көнбайыш яғында, йылға яры тигеҙлектәрендә, яр буйҙарында урынлашҡан Чжоу ерлегенең хакимдәре менән мөнәсәбәте киҫкенләшә. Шан вассалдары булып иҫәпләнгән чжоу халҡы беҙҙең эраға тиклемге 1027 йылда Шан дәүләтенә ҡаршы баш күтәрә. Му-е Ди Синь янындағы хәл иткес алышта Чжоуҙар тарафынан армия ҡолатыла. Һуңғы Шан ханы, уларҙы еңгән дошмандарға әсирлеккә эләкмәҫ өсөн, үҙен үҙе үлтерә.
Шулай уҡ икенсе версия ла бар. Был версияла Шан армияһы Ди Синды һата һәм чжоу хакимы У-ван яғына күсә. Шанстар власы ҡул аҫтында булған У-ван улын Ди-синды У Генға бирә. Шанстар, моғайын, бола ҡуптарғандыр, быға У Генда ҡушылғандыр. Ул ваҡытта Чжоуҙа хакимлыҡ иткән Чжоу-гун был боланы баҫтыра. Ул шан дәүләтенең бер өлөшөн, белгестәрен һәм крәҫтиәндәрен Бөйөк тигеҙлектең көньяҡ-көнсығыш төбәгенә күсерә. Бында Сун батшалығы барлыҡҡа килә.Бында Шан хакимдәренең нәҫелдәре оҙаҡ ҡына, быуаттар буйы Сун дәүләте ҡолағансы хакимллыҡ иткән.
Географияһы
Шан дәүләте Хуанхэ бессейны йылғаһы буйлап урынлашҡан булған.
Халҡы
Шан дәүләте халҡы башлыса монголоид расаһынан торған. Һәм яҡынса 150—200 мең кешене тәшкил иткән булған.
Иҡтисады
Ер эшкәртеү, малсылыҡ, аусылыҡ, емеш-еләк йыйыу
Шан дәүләте халҡы ер эшкәртеү, бойҙай, арпа, ҡуҙаҡтар, фасоль, киндер игеү менән шөғөлләнгән, төрлө йәшелсә һәм емеш-еләк, чумиза үҫтергән. Тап шул осорҙа шан дәүерендә ебәк етештереү менән шөғөлләнә башлағандар. Йорт хайуандарынан сусҡа һәм эт аҫрағандар. Шулай уҡ һыйыр, йылҡы малы, һарыҡ һәм кәзә, тауыҡ, өйрәк һәм ҡаҙ тотоусылар булған. Фил өйрәтеп алыуҙары ла мөмкин. ҡабан, болан һәм юлбарыҫҡа ауға йөрөгәндәр, балыҡ тотҡандар һәм ҡырағай ҡоштар ҙа аулағандар. Аҙыҡҡа шулай уҡ бәшмәк, еләк, төрлө тамырҙар һәи үләндәр йыйғандар. Ер эшкәртеүҙә боронғо эш ҡоралдары ҡулланылған, таш менән берлектә яһалған йәки айырым беркетелеп ҡуйыла торған тәпкеләр, ураҡтар файҙаланылған. Хужалыҡтар бәләкәй һәм шулай уҡ бик ҙур биләмәләрҙә ойошторолған. Эш йөкләмәләре, натураль рента булған.
Һөнәрселек
Эш ҡорамалдары һәм ҡорал етештергәндәр. Хәҙергәсә уларҙың керамика һәм ҡуланан ҡойоп эшләнгән әйбер ҡалдыҡтары һәм ҡула ҡойоу оҫтаханалары табыла. Ул саҡтағы оҫталаҙың оҫталығын шул табылған әйберҙәр иҫбәт итә, улар йоҡа һәм зауыҡ менән биҙәлгән, символик һүрәттәр төшөрөлгән. Шулай ҙа ике тәгәрмәсле арбалар һәм ебәктән эшләнгән әйберҙәр тик хан һарайҙары өсөн генә етештерелгән. Ер эшкәртеү уларҙың неолит осоронда йәшәгән ата-олаталарынан әллә ни айырылмаған.
Мәҙәниәт
Династияның юғары кимәлдәге яҙыу системаһы булған. Династия астрономдары [[Марс (планета)|Марс] һәм төрлө кометалар барлығын белгән.
Рухи мәҙәниәт
Юғары рухи хоҙайҙар Шанди исеме алған. Шәхесләштереү булмаған һәм күпселеге хакимдарҙың вафат булған ата-олаталары менән тиңләштерелгән. Дини ҡараштар үҫә барған һайын, вафат булған ата-олатайҙар төйәкләнгән күк ата-олатайҙарына тиңләштерелгән. Күк дөйөм шәхесләштерелмәгән аллалыҡҡа әүерелгән. Үҙен иң оло руханимын тип иҫәпләгән император төрлө аралашсылыҡ йолалары башҡарған һәм Күк улы титулы алған. Яҙмаларҙа шулай уҡ уларҙың анимистик көстәргә ышаныуҙары тураһында ла мәғлүмәттәр бар. Ямғыр, ел, тауҙар, йылғалар һымаҡ — тәбиғи көстәргә табынғандар.
Архитектура
Шан дәүләтенең күпселек халҡы ергә соҡоп эшләнгән бәләкәй генә өйҙәрҙә йәшәгән. Шан һарайҙарын һәм ҡала диуарҙарын хан-ту методы менән эшләгәндәр. Таштарҙы тупраҡ йәки балсыҡ менән аралаштырып тығыҙлағандар. Араларын таҡта һымаҡ әйберҙәр менән бүлгәндәр ҙә (ҡалып һымаҡ итеп), шул ташлы балсыҡлы массаны шунда һалыпкиптереп, өҫтө-өҫтөнә һалғандар, кирбес һалған һымаҡ килеп сыҡҡан. Диуарҙарын нығытҡандар.
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
 | Династия Шан Викимилектә |
|---|
- Сыма Цянь. Исторические записки. Т. 1. (перевод Вяткина Р. В. и Таскина В. С.). М., 2001
- Васильев К. В. Истоки китайской цивилизации. М., 1998.
- Варёнов В. А. Вооружение и военное дело иньского Китая. Новосибирск, 1996
- История Китая: Учебник (по ред. А. В. Меликсетова). М., 2004. С.16-26 (автор раздела Л. С. Васильев)
Ҡалып:Нет сносок
 | |||
| Тарихҡа тиклемге Ҡытай | |||
| Өс хаким һәм биш император | |||
| Ся династияһы | |||
| Шан династияһы | |||
| Чжоу | Көнбайыш Чжоу | ||
| Көнсығыш Чжоу | Яҙҙар һәм Көҙҙәр | ||
| Һуғышыусы батшалыҡтар | |||
| Цинь династияһы | |||
| Чу династияһы — болалы ваҡыт | |||
| Хань | Көнбайыш Хань | ||
| Синь: Ван Ман | |||
| Көнсығыш Хань | |||
| Өс батшалыҡ дәүере: | Вэй, Шу, У | ||
| Көнбайыш Цзинь | |||
| Ун алты вәхши дәүләт | Көнсығыш Цзинь | ||
| Көньяҡ һәм төньяҡ династиялар | |||
| Суй династияһы | |||
| Тан династияһы | |||
Ляо | Биш династия һәм ун батшалыҡ дәүере | ||
Сун | Төньяҡ Сун | ||
Көнбайыш Ся | Көньяҡ Сун | ||
Бэйян хөкүмәте | |||