Азия

Хеттар дәүерендә Кесе Азияның төньяҡ-көнбайышында Ассув батшалығы була^[3]. Хеттарҙың уны еңеүе тураһында Тудхалияс IV анналдарында телгә алынған. Грек эпосында был батшалыҡ троялыларҙың союздашы Асий батша аша кәүҙәләндерелә. Грек мифологияһында Асия исемен Океанида, Прометейҙың ҡатыны, йөрөтә, мифологияға ярашлы, донъя киҫәгенең атамаһы шунан килеп сыҡҡан. Геродот осорона инде гректарҙа был донъя киҫәге Асия (Азия) тип йөрөтөлгән.

Азияның материк өлөшө нигеҙҙә көнсығыш (Чукот ярымутрауы ғына иҫкәрмә булып тора) һәм төньяҡ ярымшарҙарҙа урынлашҡан. Азия Африка менән Суэц муйыны аша тоташҡан, Төньяҡ Американан уны тар ғына Беринг боғаҙы айыра. Ситке нөктәләрҙең географик координаттарын «Төп мәғлүмәттәр» киҫәгендә ҡара.

Европа менән Азия сиге

Донъяның был киҫәктәре араһында тәү тапҡыр сик билдәләү Боронғо Греция дәүеренә ҡарай. Фараз ителеүенсә, боронғо грек географы Гекатей Милетский донъяны Европа менән Азияға бүлгән тәүге ғалим булған: үҙенең «Ерҙәрҙе һүрәтләү» тигән хеҙмәтендә ул Фасис йылғаһы (Грузияла Риони йылғаһы) һәм Урта диңгеҙ аша улар араһында сик үткәрә^[4]. Европа менән Азия араһында сик үткәреү мәсьәләһен донъяны өс киҫәккә (Европа, Азия һәм Ливияға)^[5] бүлгән Геродот, Фукидид, Изократ, Полибий (Европа һәм Азия сиген «Дөйөм тарих» тигән хеҙмәтендә Танаис (Дон)^[6] аша үткәргән), Страбон («География» тигән хеҙмәтендә шулай уҡ Танаис буйлап сик үткәрә^[6]) кеүек боронғо грек ғалимдары күтәрә. Үҙ сиратында, боронғо Рим яҙыусыһы Өлкән Плиний ике донъя киҫәге араһындағы сикте Понт менән Каспий араһындағы муйын (Кавказ тауҙары), Киммерия Боспоры (Керчь боғаҙы) һәм Меотида (Азов диңгеҙе) буйлап үткәрә^[6].

XVIII быуатҡа тиклем Европа менән Азия араһындағы сиктең Азов диңгеҙе һәм Дон буйлап үткән өлөшө шик аҫтына алынмай һәм Козьма Индикоплов (VI быуат), Мартин Бельский (1550 йыл), Герард Меркатор (XVII быуат), Михаил Ломоносов (XVIII быуат) хеҙмәттәрендә раҫлау таба. Ләкин шул осорҙа уҡ башҡа фекерҙәр ҙә була. Мәҫәлән, Урта быуаттарҙағы ғәрәп сығанаҡтары Европаның көнсығыш сиге тип Итил (Волга) һәм Кама йылғаларын һанаған^[7].

XVIII быуатҡа башҡа төрлө фекерҙәр күбәйә төшә. Әйтәйек, француз картографы Гийом Делиль^[en] Европаның көнсығыш сиген Обь буйлап, ә урыҫ хеҙмәтендәге немец сәйәхәтсеһе Иоган Георг Гмелин менән француз географы Жан Жак Элизе-Реклю Енисей буйлап үткәрә. 1730 йылда «Европа менән Азияның төньяҡ һәм көнсығыш өлөштәре» тигән китапта швед ғалимы Филипп Иоганн Страленберг тарафынан беренсе тапҡыр Азия һәм Европа араһындағы сикте Урал тауҙарының һыу бүленеше буйлап, ә Көньяҡ Уралдан ары — Дөйөм Һырт, Һамар, Волга (Иҙел) йылғалары буйлап Камышинға һәм артабан Дон буйлап үткәреү идеяһы тәҡдим ителә. Шул уҡ ваҡытта сикте Урал буйлап үткәреү фекерен белдереүҙә Страленбергтың беренселегенә ҡарата урыҫ ғалимы В. Н. Татищев дәғүә белдерә, ул үҙе был идеяны 1720 йылда уҡ әйтеүен хәбәр итә^[7]. 1745 йылда «Рәсәй лексиконы» нда ул былай тип яҙа:

Артабан Азия менән Европа араһында сикте Урал буйлап үткәреү Ф. А. Полунин (1773), С. И. Плещеев (1793), И. П. Фальк (1824), Г. Е. Щуровскийҙың (1841) ғилми хеҙмәттәрендә сағылыш тапты^[7]. Шул уҡ ваҡытта был ике донъя киҫәге араһындағы көнсығыш сиктең көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә айырма ҙур була: П. С. Паллас (1773) уны Урал йылғаһының урта ағымынан Дөйөм Һырттың көньяҡ битләүҙәре, Волга, Эргени һәм Маныч йылғаһы буйлап үткәрә, бөтөн Каспий буйы уйһыулығын Азияға беркетә; Г. Ф. Миллер (1750) менән Ф. А. Полунин (1773) — Дон, Волга, Кама, Ағиҙел һәм артабан Урал һырты буйлап; С. И. Плещеев (1793) менән И. Ф. Гакман (1787) Эмба йылғаһы буйлап үткәрә^[7].

XIX—XX быуаттарҙа сик мәсьәләһе артабан үҫеш ала. 1850 йылда Германия ғалимы Александр Гумбольдт, Европа — ул Азияның бер өлөшө, сөнки Европа менән Азия араһында сик юҡ, тигән фекерҙе әйтә. Үҙ сиратында, француз географы П. Гуру «Азия» тигән китабында (1956): «Европа — Азияға ҡараған ярымутрау, ә Азия — яһалма төшөнсә…», — тип белдерә, У. Паркер иһә «Европа: как далеко?»^[7] тигән китабында (1960), Европа һәм Азия тигән ике материк юҡ, Евразия тигән берәү генә бар, тигән ҡарашты сағылдыра^[7].

Совет фәнендә Европа менән Азия сиге мәсьәләһе 1950—1960-сы йылдарҙа СССР География йәмғиәтенең Мәскәү филиалы эшмәкәрлегендә үҫеш ала. Был юҫыҡта Ю. К. Ефремов (1958), В. И. Прокаев (1960) һәм Э. М. Мурзаев (1963) төп хеҙмәттәрҙең авторҙары булып тора.

Ю. К. Ефремов 1958 йылда СССР География йәмғиәте Мәскәү филиалының мәктәп һәм физик география бүлексәһе ултырышындағы докладында, Азия менән Европа араһындағы сик мәҙәни-тарихи мәғәнәгә генә эйә, улар араһында тәбиғи сик юҡ, Урал да, Кавказ да донъяның ике киҫәге араһында сик булып хеҙмәт итә алмай, тип раҫлай^[7]. Һөҙөмтәлә ултырышта бөтә совет дәреслектәрендә сағылыш тапҡан тәҡдим ҡабул ителә^[7]:

Әлеге ҡарарҙы В. И. Прокаев тәнҡитләй (1960), ул был тәҡдимдең физик-географик тулылыҡ принцибын боҙоуын раҫлай. Уның фекеренсә, был принципҡа ярашлы, сик Урал иленең (тулыһынса Европала ята) көнсығыш ситенән һәм Каспий буйы уйһыулығы менән Туран иленең (Азияға ҡарай) төньяҡ-көнбайыш ситенән үткәрелергә тейеш^[7]}. Ошоға ҡарамаҫтан, В. И. Прокаев был тасуирламаны Азия менән Европа араһындағы сик тип һанамай, сөнки ул йәшәп килгән традицияларға, атап әйткәндә, Урал тауҙарының һыу бүленеше, Урал йылғаһы, Ҙур Кавказдың һыу бүленеше һәм Керчь боғаҙы буйлап үткәрелгән сиккә ҡаршы килә^[7].

Азия менән Европа сиге мәсьәләһенә үҙ хеҙмәтендә совет ғалимы Э. М. Мурзаев (1963) ҡағыла. Донъяның был ике киҫәге араһында сикте антропологик, тарихи, лингвистик һәм этнографик нигеҙҙәрҙә үткәреп булмаҫын билдәләп, ул ике вариант тәҡдим итә.

• Беренсе вариант — сәйәси-административ рубеждар нигеҙендә. Уға ярашлы, Азия менән Европа араһындағы сик — Грузия һәм Азербайжандың (Каспий диңгеҙе тулыһынса Азияға ҡарай) дәүләт сиктәре, артабан Рәсәй менән Ҡаҙағстандың дәүләт сиктәре буйлап Силәбе өлкәһенә тиклем бара. Силәбе, Свердловск, Төмән өлкәләре, Ханты-Манси һәм Ямал-Ненец автономиялы округтары тулыһынса Азияға ҡарай. Кар диңгеҙе, был вариант буйынса, тулыһынса Азияға, Яңы Ер архипелагы Европаға инә.
• Икенсе вариант — физик-географик рубеждар нигеҙендә.^[7]Ул «Кавказ — Каспий — Урал йылғаһы — Урал һырты» формулаһына нигеҙләнә^[7].

Хәҙерге осорҙа Азия менән Европа араһындаға сик бәхәсле булып ҡалыуын дауам итә. Рәсәй география сығанаҡтарында Европа менән сикте, ҡағиҙә булараҡ, Урал тауҙары һыу бүленеше, Мугалжар, Эмба йылғаһы, унан һуң Каспий диңгеҙе, Аракс йылғаһы, Ҡара һәм Мәрмәр диңгеҙҙәре, Босфор һәм Дарданелдар боғаҙҙары буйлап үткәрәләр.

Рәсәйҙә статистик-иҡтисади хисаплауҙарҙа Азия менән Европа сиге Архангельск өлкәһенең, Коми Республикаһының, Свердловск һәм Силәбе өлкәләренең көнсығыш административ сиктәре һәм артабан Рәсәй менән Ҡаҙағстандың дәүләт сиктәре, Дағстандың, Ставрополь һәм Краснодар крайҙарының төньяҡ административ сиктәре буйлап үткәрелә^[8].

Азия менән Африка араһындағы сик

Азия менән Африка араһында сикте билдәләүгә тәүге ынтылыштар Боронғо Греция дәүеренә ҡарай ^[9]. Ғәҙәттә ул Нил йылғаһы буйлап үткәрелә, ләкин Геродот б.э.т. V быуатта Мысыр территорияһын Азия һәм Африка өлөштәренә бүлеүгә ҡаршы була, шунлыҡтан был сикте Мысырҙың көнбайыш сиге буйлап үткәреп, уны тулыһынса Азияға индерә^[9].Үҙ сиратында Страбон сикте Ҡыҙыл диңгеҙ һәм Синай ярымутрауында ятҡан Бардавиль күле тамағы араһындағы Урта диңгеҙ менән тоташҡан муйын буйлап билдәләй^[9]. Боронғо Рим дәүерендә һәм Урта быуаттарҙа ҡайһы бер ғалимдар сикте Суэц муйыны буйлап үткәрә, ләкин күпселек йә Нилды, йә Мысырҙың көнбайыш сиген сик тип һанауҙы дауам итә^[9].

Хәҙерге заманда Азия менән Африка араһында сик Суэц муйыны йә Суэц каналы буйлап үтә. Һөҙөмтәлә, Мысырҙың Синай ярымутрауында урынлашҡан өлөшө — Азияға, ә ҡалған өлөшө Африкаға инә.

Азия Төньяҡ Боҙло, Һинд һәм Тымыҡ океандар, шулай уҡ — көнсығышта — Атлантик океандың материк эсендәге диңгеҙҙәре (Азов, Ҡара, Мәрмәр, Эгей, Урта диңгеҙҙәр) менән йыуыла. Шуның менән бергә эске аҡманың киң өлкәләре лә бар — Каспий һәм Арал диңгеҙҙәренең, Балхаш күленең һ. б. Байкал күле эсәр һыу боло буйынса донъялағы бөтә күлдәрҙе үтеп китә; Байкалда донъя эсәр һыу болоноң 20 % тупланған (боҙлоҡтарҙы һанамайынса). Үле диңгеҙ донъялағы иң тәрән тектоник сөңгөл булып тора (диңгеҙ кимәленән − 405 метр түбән). Азия ярҙары ярайһы уҡ әҙ бүлгеләнгән, ҙур ярымутрауҙар бар — Кесе Азия, Ғәрәбстан, Һиндостан, Корей, Камчатка, Чукот, Таймыр һ. б. Азия ярҙарына янында (Оло Зонд, Яңы Себер, Сахалин, Төньяҡ Ер, Тайвань, Филиппин, Хайнань, Шри-Ланка, Япон утрауҙары һ. б.) ҙур утрауҙар бар, уларҙың бөтәһенең майҙаны бергә 2 млн км².

Азия аҫтында дүрт мөһабәт платформа — Ғәрәстан, Һиндостан, Ҡытай һәм Себер платформалары ята.^[10]Б Был донъя киҫәге территорияһының ¾ өлөшөн тауҙар һәм яйлалар биләй, айырыуса бейектәре Үҙәк һәм Урта Азияла тупланған^[10]. Дөйөм алғанда, Азия — бейеклектәрҙең абсолют нөктәләре буйынса ифрат ҡапма-ҡаршылыҡлы төбәк^[10]. Бер яҡтан, бында донъяның иң бейек түбәһе — Джомолунгма тауы (8848 м) урынлашҡан, икенсе яҡтан, иң тәрән сөңгөлдәр — тәрәнлеге 1620 метрға еткән Байкал күле һәм диңгеҙ кимәленән 392 метрға түбәнерәк Үле диңгеҙ ошо уҡ донъя киҫәгендә^[10]. Көнсығыш Азия — әүҙем янартауҙар төбәге.

Азия төрлө ҡаҙылма байлыҡтарға (айырыуса — яғыулыҡ-энергетика сеймалына) бай.

Азия территорияһында климаттың бөтә төрҙәре лә тиерлек — алыҫ төньяҡтағы арктиктан көньяҡ-көнсығыштағы экваториаль төргәсә. Көнсығыш, Көньяҡ һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азияла — муссон климат (Ерҙәге иң дымлы урын — Гималайҙағы Черапунджи төбәге — Азияла урынлашҡан), ә Көнбайыш Себерҙә — континенталь, Көнсығыш Себерҙә һәм Һарыарҡала — ҡырҡа континенталь, ә Үҙәк, Урта һәм Көнбайыш Азияла — уртаса һәм субтропик бүлкәттәрҙең ярымсүл һәм сүл климаты. Азияның Көньяҡ-Көнбайышына тропик сүл климаты хас, ул Азияла иң эҫе урын.

Рельефы

Азияның алыҫ төньяғын тундралар биләй. Көньяҡтараҡ тайга йәйрәй. Көнбайыш Азияла уңдырышлы ҡара тупраҡлы далалар ята. Үҙәк Азияның Ҡыҙыл диңгеҙҙән алып Монголияға тиклемге ҙур өлөшөн сүлдәр биләй. Уларҙың иң ҙуры — Гоби сүле. Гималай тауҙары Үҙәк Азияны Көньяҡ һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азия тропиктарынан айырып тора.

Гималай тауҙары — донъяның бик бейек тау системаһы. Бассейндары Гималайҙа урынлашҡан йылғалар көньяҡтағы баҫыуҙарҙы ләм менән туйындыра, уңдырышлы тупраҡ хасил итә.

Азияны түбәндәге физик-географик райондарға бүлеү ҡабул ителгән:

• Көнсығыш Азия (Корея ярымутрауы, Япон утрауҙары, Ҡытайҙың көнсығыш өлөшө);
• Көнбайыш Азия (Көньяҡ Кавказ һәм Азия алды ҡалҡыулыҡтары);
• Төньяҡ Азия (Себер һәм Евразияның төньяҡ-көнсығышы);
• Урта Азия (Памир, Тянь-Шань, Туран уйһыулығы);
• Көньяҡ-Көнсығыш Азия (Һинд-Ҡытай ярымутрауы һәм Малай архипелагы);
• Көньяҡ-Көнбайыш Азия (Ғәрәбстан ярымутрауы һәм Левант);
• Көньяҡ Азия (Һиндостан ярымутрауы һәм Шри-Ланка утрауы (Мальдив архипелагы).

БМО-ла ҡабул ителгән классификацияға ярашлы, түбәндәге субтөбәктәр айырыла:

• Көнсығыш Азия (ҠХР һәм Ҡытай Республикаһын үҙ эсенә алған Ҡытай, Көньяҡ һәм Төньяҡ Корея, Монголия, Япония)
• Көнбайыш Азия (Әзербайжан, Әрмәнстан, Бахрейн, Грузия, Израиль, Иордания, Ираҡ, Йемен, Катар, Кипр, Кувейт, Ливан, БҒӘ, Оман, Фәләстин территориялары, Сәғүд Ғәрәбстаны, Сүриә, Төркиә)
• Көньяҡ-Көнсығыш Азия (Бруней, Көнсығыш Тимор, Вьетнам, Индонезия, Камбоджа, Лаос, Малайзия, Мьянма, Сингапур, Таиланд, Филиппин)
• Көньяҡ Азия (Афғанстан, Бангладеш, Бутан, Һиндостан, Иран, Мальдив, Непал, Пакистан, Шри-Ланка)
• Үҙәк Азия (Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Тажикстан, Төркмәнстан, Үзбәкстан)

Шул уҡ ваҡытта был классификация берҙән-бер дөрөҫ тип һаналмай. Башҡа классификациялар ҙа бар, мәҫәлән^[11]:

• Көнсығыш Азия (КХДР, ҠХР, Корея Республикаһы, Тайвань, Япония)
• Үҙәк һәм Төньяҡ Азия (Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Монголия, Тажикстан, Төркмәнстан, Үзбәкстан, Рәсәйҙең Азия өлөшө, шулай уҡ ҠХР-ҙың автономиялы өс төбәге — Эске Монголия, Синьцзян-Уйғыр автономиялы районы һәм Тибет)
• Көньяҡ-Көнбайыш Азия (Әзербайжан, Әрмәнстан, Афғанстан, Бахрейн, Грузия (өлөшләтә), Израиль, Иордания, Ираҡ, Иран, Йемен, Катар, Кипр, Кувейт, Ливан, БҒӘ, Оман, Сәғүд Ғәрәбстаны, Сүриә, Төркиәнең Азия өлөшө, Мысырға ҡараған Синай ярымутрауы)
• Көньяҡ Азия (Бангладеш, Бутан, Һиндостан, Мальдив, Непал, Шри-Ланка)
• Көньяҡ-Көнсығыш Азия (Бруней, Көнсығыш Тимор, Вьетнам, Индонезия, Камбоджа, Лаос, Малайзия, Мьянма, Сингапур, Таиланд, Филиппин).

Азия территорияһында әлеге ваҡытта тулыһынса йә өлөшләтә урынлашҡан 54 дәүләт иҫәпләнә, уларҙың дүртеһе (Абхазия, Ҡытай Республикаһы, Төньяҡ Кипрҙың Төрөк Республикаһы, Көньяҡ Осетия) өлөшләтә генә танылған. Таулы Карабах Республикаһы — танылмаған дәүләт. Рәсәйҙе Азия илдәре исемлегенә индереү бөтәһенән элек уның ошо донъя киҫәгендә урынлашҡан булыуына бәйле (халҡының ҙур өлөшө — Европала, территорияһының ҙур өлөшө — Азияла). Төркиә менән Ҡаҙағстан территоияһы һәм халҡының аҙ өлөшө Европаға ҡарай, шунлыҡтан улар Европа илдәре исемлегенә инә (бөтә версиялар буйынса Европа менән Азия сиге).^[12]}. Европа илдәренә йыш ҡына Әзербайжан менән Грузия ла (Ҙур Кавказ аша Европа менән Азия араһында сик үткәргәндә уларҙың бәләкәй генә өлөштәре Европа территорияһына инеп ҡала), Европа Берләшмәһенә ингән, ләкин географик яҡтан тулыһынса Азияла ятҡан һәм Европа менән тығыҙ сәйәси һәм мәҙәни бәйләнештәргә эйә булған Кипр ҙа индерелә.^[13]

Азияға халыҡ һаны үҫешенең бик юғары уртаса йыллыҡ тиҙлеге хас (был күрһәткес буйынса Азия Африканан ғына ҡалыша); һуңғы ваҡытта был тиҙлек кәмей төштө һәм 1,3 % тәшкил итә. Азияла донъя халҡының 60 % йәшәй. Ҡытай менән Һиндостан халҡының дөйөм һаны донъя халҡының 40 % бирә. 7 дәүләттә 100 миллиондан ашыу кеше йәшәй (үрҙә аталғандарҙан тыш — Индонезия, Пакистан, Бангладеш, Япония и Филиппин).

Азияла кешелектең төп өс расаһы — монголоид (ҡытайҙар һ.б.), европеоид (Көнбайыш Азия халыҡтары) һәм негроид (Көньяҡ һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азияның ҡайһы бер халыҡтары) — вәкилдәре  йәшәй. Азияның этник составына төрлөлөк хас.

Азияла ҡытай, һинд, тибет-монгол, урта азиат, вавилон  кеүек боронғо цивилизациялар барлыҡҡа килгән. Көньяҡ һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азияның баҫыусылыҡ өсөн ыңғай шарттары хәҙерге халыҡтарҙың байтағына башланғыс һалған.

Урын	Дәүләт (йәки бойондороҡло территория)	2012 йылдың 1 июле БМО баһаһы	Халыҡ %-ы	Уртаса сағыштырмаса йыллыҡ үҫеш (%, БМО[22])	Уртаса абсолют йыллыҡ үҫеш (%, БМО[23])	Көтөлгән икеләтә артыу осоро (йыл, БМО [24])	Альтернатив сығанаҡтарҙан	Дата	Сығанаҡ
1	Ҡытай	1,353,601,000	32.02	0.45	6,091,000	154	1,347,350,000	2011 й. 31 декабре	Official estimate
2	Һиндостан	1,258,351,000	29.77	1.36	17,114,000	51	1,210,193,422	2011 й. 1 марты	Census result
3	Индонезия	244,769,000	5.79	1.01	2,472,000	69	237,641,326	2010 й. майы	Census result 2011 йыл 18 июль архивланған.
4	Пакистан	179,951,000	4.26	1.81	3,257,000	39	189,197,000	апрель 29, 2024	Official population clock 2018 йыл 25 декабрь архивланған.
5	Бангладеш	152,409,000	3.61	1.27	1,936,000	55	142,319,000	2011 й. 15 марты	Result.pdf Census result(недоступная ссылка)
5	Рәсәй Федерацияһы (Европа өлөшө менән)	143,800,000				139	143,800,000	2012 й. 1 ғинуары
6	Япония	126,435,000	2.99	-0.05	-63,000	-	127,650,000	2012 й. 1 марты	Monthly official estimate
7	Филиппин	96,471,000	2.28	1.71	1,650,000	41	94,013,200	2010	Official estimate
8	Вьетнам	89,730,000	2.12	1.06	951,000	66	87,840,000	2011	Official estimate
9	Иран	75,612,000	1.79	1.09	824,000	64	89 087 000	апрель 29, 2024	Official population clock
10	Төркиә	74,509,000	1.76	1.18	879,000	59	74,724,269	2011 й. 31 декабре	Official estimate
11	Таиланд	69,892,000	1.65	0.54	377,000	129	65,479,453	2010 1 сентябре	Census result
12	Мьянма	48,724,000	1.15	0.80	390,000	87	57,197,871	2012	World Gazetteer projection
13	Корея Республикаһы	48,588,000	1.15	0.41	199,000	169	48,580,000	2010 1 ноябре	Census result
14	Ираҡ	33,703,000	0.80	3.18	1,072,000	22	33,330,000	2011	Official estimate 2012 йыл 29 октябрь архивланған.
15	Афғанстан	33,397,000	0.79	3.21	1,072,000	22	24,485,600	2011 й. 1 ғинуары	Official estimate 2014 йыл 25 октябрь архивланған.
16	Непал	31,011,000	0.73	1.72	533,000	41	26,620,809	2011 й. 22 июне	Census result 2012 йыл 15 апрель архивланған.
17	Малайзия	29,322,000	0.69	1.60	469,000	44	28,334,135	2010 й. 6 июле	Census result 2011 йыл 13 ноябрь архивланған.
18	Сәғүд Ғәрәбстаны	28,705,000	0.68	2.21	634,000	32	27,136,977	2010 28 апреле	Census result
19	Үзбәкстан	28,077,000	0.66	1.14	320,000	61	28,000,000	2010 й. 1 ғинуары	Official estimate
20	Йемен	25,569,000	0.60	3.10	793,000	23	24,527,000	2012	Official estimate 2015 йыл 23 сентябрь архивланған.
21	КХДР	24,554,000	0.58	0.42	103,000	165	24,052,231	2008 1 октябре	national census report.pdf Census result(недоступная ссылка)
22	Шри-Ланка	21,224,000	0.50	0.85	180,000	82	20,653,000	2010 1 июле	Year Population/midyearsex&district.pdf Official estimate(недоступная ссылка)
23	Сүриә	21,118,000	0.50	1.70	359,000	41	27 789 000	апрель 29, 2024	Official population clock 2009 йыл 9 август архивланған.
24	Ҡаҙағстан	17 244 420	0.43	1.07	175,000	65	17 300 560	2014 й. 1 ғинуары	Monthly official estimate 2014 йыл 17 ғинуар архивланған.
25	Камбоджа	14,478,000	0.34	1.21	175,000	58	13,395,682	2008 й. 3 марты	Census result
26	Әзербайжан	9,421,000	0.22	1.24	117,000	56	9,111,100	2011 й. 1 ғинуары	Official estimate
27		8,106,000	0.19	2.72	220,000	26	8,264,070	2010	Estimates 2006 - 2010.pdf Official estimate(недоступная ссылка)
28	Израиль	7,695,000	0.18	1.76	135,000	40	7,848,800	2012 й. 31 ғинуары	Monthly official estimate
29	Гонконг (ҠХР)[25]	7,196,000	0.17	1.04	75,000	67	7,108,100	2011 й. 1 июле	Official estimate 2007 йыл 9 июнь архивланған.
30	Тажикстан	7,079,000	0.17	1.46	103,000	48	7,616,000	2011 й. 1 ғинуары	Official estimate 2012 йыл 6 март архивланған.
31	Иордания	6,457,000	0.15	2.01	130,000	35	7 924 100	апрель 29, 2024	Official population clock 2012 йыл 17 ғинуар архивланған.
32	Лаос	6,374,000	0.15	1.37	87,000	51	6,465,800	2012	Statistics/Population.htm Official estimate(недоступная ссылка)
33	Ҡырғыҙстан	5,448,000	0.13	1.02	56,000	68	5,477,600	2011	Official estimate
34	Сингапур	5,256,000	0.12	1.31	69,000	53	5,183,700	2011 й. 30 июне	Official estimate 2008 йыл 18 ноябрь архивланған.
35	Төркмәнстан	5,170,000	0.12	1.27	66,000	55	7,966,724	2012	World Gazetteer projection
36	Грузия	4,304,000	0.10	-0.58	-25,000	-	4,469,200	2011 й. 1 ғинуары	Official estimate
37	Ливан	4,292,000	0.10	0.77	33,000	90	3,759,100	2007	Official estimate 2012 йыл 7 май архивланған.
38	Фәләстин Дәүләте[26]	4,271,000	0.10	2.87	123,000	24	4,293,309	2012 й. 1 июле	Official estimate 2011 йыл 14 ноябрь архивланған.
39	Әрмәнстан	3,109,000	0.07	0.29	9,000	239	3,268,500	2011	Official estimate
40	Оман	2,904,000	0.07	2.04	59,000	34	2,773,479	2010 й. 12 декабре	Census result
41		2,892,000	0.07	2.63	76,000	27	3,582,054	2010 й. 31 декабре	Official estimate
42	Монголия	2,844,000	0.07	1.57	45,000	44	2,736,800	2009	Official estimate
43	Катар	1,939,000	0.05	3.69	72,000	19	1,699,435	2010 й. 21 апреле	Census result 2010 йыл 22 ноябрь архивланған.
44	Бахрейн	1,359,000	0.03	2.64	36,000	27	1,234,571	2010 й. 27 апреле	09 18 Final English Census 2010 Summary Results - Review 1.pdf Census result(недоступная ссылка)
45	Көнсығыш Тимор	1,187,000	0.03	2.86	34,000	25	1,066,409	2010 й. 11 июле	Census result 2012 йыл 16 август архивланған.
46	Кипр Республикаһы	1,129,000	0.03	1.07	12,000	65	838,897	2011 й. 1 октябре	Census result
47	Бутан	750,000	0.02	1.63	12,000	43	720,679	2012	Official estimate
48	Макао(ҠХР)[27]	567,000	0.01	1.98	11,000	35	560,100	July-September 2011	Official estimate
49	Бруней	413,000	0.01	1.72	7,000	41	422,700	2011	Official estimate 2012 йыл 25 апрель архивланған.
50	Мальдив Республикаһы	324,000	0.01	1.25	4,000	56	317,280	2010	Official estimate 2012 йыл 31 март архивланған.
	Барлығы	4,227,067,000	100.00	1.02	43,528,000	68

	Азия Викимилектә
	Азия Викияңылыҡтарҙа
	Азия Викигид

	Азия Викимилектә
	Азия Викияңылыҡтарҙа
	Азия Викигид

• Азия, материк // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

• Bhagwat S.B. Foundation of geology. — Global Vision Publishing Ho, 2009. — Т. 1. — 218 с. — ISBN 8182202752.
• Duka C. World Geography. — Rex Bookstore, Inc., 2007. — 218 с. — ISBN 971234696X.
• Кондрашов А.П. Новейшая книга фактов: для самых умных и любознательных в вопросах и ответах : в 3-х томах. — RIPOL classic, 2008. — Т. 1. — 494 с. — ISBN 538600347X.
• Чубарьян А.О. Российский европеизм. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2005. — 416 с. — ISBN 5-224-05369-2.
• Азия интеграцияһында Рәсәйҙең ҡатнашыуы (недоступная ссылка)