Ширваншаһтар һарайы

Һарай бинаһы Баҡылағы убала, Эскәре шәһәр тип аталған иң боронғо урынында төҙөлгән. Барлығы бер гектар самаһы ер биләй ^[6]. Эргәлә һарайға ҡағылышлы йәнә бер нисә ҡоролма бар. Улар берлектә тотош комплекс барлыҡҡа килтерә. Быларға манаралы һарай мәсете, төрбә, диванхана һәм Сәйед Яхъя Баҡыуи төрбәһе, һарай яны ҡоролмаларына емерек һамам менән овдан инә.

Убала булыуы арҡаһында ла, архитектураһы менән дә айырылып, алыҫтан уҡ күренеп тора^[7]. Элек һарай башнялы ҡәлғә менән уратып алынған булған, тик хәҙер уларҙың нигеҙҙәре генә 1920-се йылдарҙа саҡ-саҡ беленеп торған^[7].

Бинаның төҙөлгән ваҡытын һарай комплексындағы архитектура ҡомартҡыларындағы яҙмалар буйынса ғына билдәләнә. Ундай яҙмалар тик төрбәлә һәм һарай мәсете манараһында ғына һаҡланған. Төҙөтөүсе тип Хәлилулла I тип яҙылған. Төрбәлә һижри 839 йыл (миләди 1435/36), манарала — 845 йыл (миләди 1441/42 йыл) күрһәтелгән ^[3][3].

Комплекс элек ҙурыраҡ урын биләгән, унда хеҙмәттә тороусылар һәм хеҙмәтселәр өсөн биналар булған ^[8].

1501 йылға тиклем мәғлүмәттәр табылмаған. Баҡы яуланғас, күпмелер ваҡыт сәфәүиҙәр идарасылары хакимлыҡ итеп алған. XVI быуаттың тәүге яртыһында һарайҙа кемдәр йәшәгәне билдәле түгел^[9].

1578 йылда төрөктәр Баҡыны ала. Осман империяһы ваҡытынан һарай диуарындағы ҡапҡа ҡалған. Яҙманан күренеүенсә ул солтан Морад III тарафынан төҙөтөлгән. (1574—1595 йылдарҙағы хаким)^[10]

Әҙәбиәттә был ваҡытта төрөк пашалары йәшәүе тураһында яҙмалар осрай ^[11], Көнсығыш ҡапҡа шуға дәлил булып тора ла инде ^[12].

XVII быуатта һарай бушап ҡала. Капуциндар ордены вәкиле Патер Рафаэль дю Ман 1660 йылғы әҫәрендә ширваншаһтар һарайын һүрәтләй һәм уның емерелеүе, тулыһынса бушап ҡалыуы тураһында яҙа^[14]. 1723 йылда Баҡыны Петр I ғәскәре уратып ала, ҡаланы аттыралар. Шул арҡала һарайҙың көньяҡ-көнсығыш диуарҙары зыян күрә. Шундай хараба хәлендә һарай XIX быуатта Рәсәй хәрби ведомствоһы ҡарамағына бирелә^[12].

Рәсәй хәрби ведомствоһы һарайҙы өлөшләтә ремонтлата. Бер үк ваҡытта биналарҙы үҙгәртеп ҡороу, ҡорал һаҡлауға ҡулайлаштырыу башлана. Ремонт ваҡытында бик мөһим деталдәр исраф ителә^[12].

Келәттәр эшләр өсөн диуарҙар емертелә, ҡалған тиклем көмбәҙҙәр юҡҡа сығарыла, тәҙрәләрҙе бәлкәй генә итеп ҡалдыралар һәм башҡалар^[12].

Шул осорға Урыҫ православ сиркәүе һарай урынында собор төҙөтөргә рөхсәт һорай. Ҙур келәттәр кәрәк булыу арҡаһында ғына һарайҙы уға бирмәйҙәр ^[15][16].

Хәрби ведомство һарайҙы һанһыҙ үҙгәртеп ҡора-ҡора көнсығыш фасадҡа баҫҡыс эшләй, көньяҡ ихатаны бойницалы таш диуар менән уратып ала. Был диуар һарай диуарҙарының һаҡланып ҡалған нигеҙҙәренә ҡорола ^[17]. Һарай ансамбле әле лә шул XIX быуаттың беренсе яртыһында төҙөлгән ҡәлғә диуарҙары менән уратылған^[8].

Әзербайжан Демократик Республикаһы 1918—1920 йылдарҙа архитектура ҡомартҡыларын өйрәнеү һәм теркәү буйынса күпмелер эш башҡара. 1918 йылда архитектор-техник Исмаил бәк Нәби улы бик сифатлы итеп һарайҙың һыҙмаларын эшләй. 1920 йыл башында «Мосолман Шәрҡен өйрәнеү йәмғиәте»ндә Исмаил бәк Нәби улы һыҙмаларҙы күрһәтеп телмәр тота. Йәмғиәттең президиумы һайлана, һарайға экскурсиялар ойошторорға ҡарар ителә. Был әзербайжан халҡының тәүге тапҡыр күмәкләп тарихи архитектура мираҫына йәлеп итеү булып тора^[16].

1920 йылда Әзербайжан ССР-ы хөкүмәте ҡомартҡыны һаҡлау буйынса саралар күрә башлай^[18]}}

^[19]]]

1924 йылда эштәр дауам иттерелә. ^[20].

1937—1938 йылдарҙа үткәрелгән археологик ҡаҙыныуҙарҙа XII—XV быуаттарға ҡараған байтаҡ артефакттар табыла. 1945 йылда һаҡланып ҡалған ҡоролмаларҙың нигеҙҙәре аҫтында бик тәрәндә тығыҙ ултырған мәхәлләләр ҡалдыҡтары табыла. Күп һанда керамика һауыттар ярсыҡтары, тәңкәләр VIII —IX быуаттарға ҡарай^[21].

Күпмелер ваҡыт бинала Әзербайжан халыҡ музейы һәм Дин тарихы музейы урынлашып тора^[22]. 1960 йылда һарай архитектура ҡурсаулығына әйләндерелә, ул 1964 йылдан « Ширваншаһтар һарайы комплексы» Дәүләт тарихи-архитектура музей-ҡурсаулығы тип атала ^[23].

1992 йылда яңынан реставрация эштәре башлана^[24]. 2000 йылда ЮНЕСКО-ның 24-я сессияһында Әзербайжандан Ширваншаһтар һарайы һәм йәнә бер нисә ҡомартҡы ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелә. 2006 йылда һарай яңынан реставрациялана^[25].

1 — Һарай; 2 — Диван-ханә; 3 — Сәйид Яхья Баҡыуи төрбәһе; 4 — Емерелгән Кей-Кубад урыны; 5 — Көнсығыш портал; 6 — Һарай мәсете; 7 — Кәшәнә; 8 — Һамам урыны; 9 — Овдан.

Ширваншаһтар һарайы панорамаһы. Һулдан уңға: Баҡы һарай мәсетенең манараһы; һарайҙың көньяҡ фасады; Кей-Кубад мәсете харабалары, Сәйид Яхья Баҡыуи мавзолейы. Алғы планда «Бәил таштары» — Сәбәил һарайы ҡалдыҡтары. XIII быуат

Һарай

Һарай бинаһы бер юлы ғына төҙөлмәгән. Иң тәүге өлөш XIV быуатта башланған булғандыр^[26][27].

Һарайҙа тар ғына бормалы өс баҫҡысы менән берләштереп торған 52 бүлмә булған: 27 - аҫҡы, 25 - икенсе ҡатта^[27] (әле икенсе ҡатта 16 бүлмә)^[22], бейек һигеҙ мөйөшлө тантаналар көмбәҙле залы бар^[28]. Был зал ҡабул итеү залы булғандыр тип фараз итәләр^[29]. икенсе ҡатта шулай уҡ шаһ һәм уның ғаиләһенең бүлмәләре була^[22].

Һарайҙың таштары төҫө, киңлеге һәм фактураһы, шулай уҡ селтәрле «шебеке» менән айырылып тора^[29].

Һарайҙа археологик ҡаҙыныуҙар ваҡытында комплекс эсендә һәм Эскәре шәһәрҙә, Ширванда табылған төрлө көнкүреш әйберҙәре, XII—XV быуат тәңкәләре, һауыт-һаба, ҡоралдар, XV быуат уйын ҡоралдары ҡуйылған. Шулай уҡ ҡатын-ҡыҙ кейемдәре (XIX быуат), XVII быуатта Баҡыла һуғылған келәм бар. Зал үҙәгендә ҡаланың тарихи өлөшө макеты урын алған.

Диванхана

Ширваншаһтар һарайының төньяғындағы баҡсанан юл Диванханаға килтерә, ул өс яҡтан аркада менән уратылған. Уның уртаһында һигеҙ мөйөшлө ротонда-павильон. Ротонданың көнбайыш фасады арабеска менән биҙәлгән^[30][31].

Диванхана хөкөм сығарыу урыны булып хеҙмәт иткән тип фараз ҡылалар ^[32], ҡабул итеү бүлмәһе йә дәүләт шураһы^[33], төрбә булыуы ла мөмкин^[34]. Стиль үҙенсәлектәре һәм биҙәү эштәре тамамланмаған булыуы Диванхана XV быуатта, Баҡыны сефевиҙәр алған саҡҡа тура килеүен фараз итергә сәбәп бирә. Залға ингән ерҙә Ҡөрьән сүрәләре яҙылыуы уның мемориал әһәмиәте булуын күрһәтә^[35]. Бретаницкий Диванхана XV быуат аҙағында, ширваншаһ Фаррух Йасар ваҡытында төҙөлә башланып, сәфәүиҙәр баҫып алыу тамамларға мөмкинлек бирмәгән тип һанаған^[36].

Оригиналь архитектура ҡоролошо Исламға тиклемге ерләү йолаһын да сағылдыра^[37]. Тарихсы Сара Ашурбәйли Исламға тиклем осорҙа Диванхана изге урын һаналған тигән фекер белдерә^[38].

Сәйед Яхья Баҡыуи төрбәһе

XV быуат төрбәһендә Хәлилулла I хакимлығы ваҡытында һарай ғалимы булған Сәйед Яхья Баҡыуи ерләнгән. Ул медицина, математика һәм астрология менән шөғөлләнгән ^{[39] [40]}. Аббасҡули аға Бакиханов Бакыуи намаҙ уҡыған бүлмә әле лә бар тип һанай^[41].

Кей-Кубад мәсете

Элгәре Сәйед Яхья Баҡыуи төрбәһе янына мәсет төҙөлгән булған, уны «иҫке» мәсет тип атап йөрөткәндәр. Шулай уҡ «Кей-Кубад мәсете» тигән атамаһы ла бар^[42]. XIV быуат аҙағында XV быуат башында боронғораҡ бина емерелгәс төҙөлгән ^[43]. Мәсеттең дүрт бағанаға беркетелгән көмбәҙе булған. 1918 йылда мәсет янғын ваҡытында янып бөтә ^[44]. Мәсеттең һүрәте 1888 йылда Баҡыла булып киткән Андрей Павлинов әҫәрендә һаҡланған, ул «Материалы по археологии Кавказа» журналының 3-сө сығарылышында баҫылған (Мәскәү, 1893)^[45]}}XX быуаттың 20-се йылдарында мәсеттең бер колоннаһының аҫҡуймаһы склепҡа төшә торған баҫҡысты ҡаплап торғаны асыҡланған. Был соҡорҙа егермеләп кеше һөйәге табылған. Күрәһең, бында зыярат булғандыр^[46].

Хәҙерге ваҡытта ҡасандыр мәсет торған урында ике колонна бар, һәм ҡыйыҡлы диуар өлөшө һаҡланған.

Көнсығыш портал

Комплекстың көньяҡ ихатаһына Көнсығыш портал, йәки «Морад ҡапҡаһы» аша инеп йөрөгәндәр. Шул порталды төҙөгәс, ансамбль тамамланған төҫ алған. Портал уйымындағы яҙманан күренеүенсә, уны Баҡыны османлылар алған саҡта төҙөгәндәр^[40]. Ул бик бай булмауы һәм биҙәктәре ярлыраҡ булыуы менән айырыла. Порталдың өҫ яғында ғәрәп телендә яҙма бар. Ул бинаның Солтан Мурад хан тарафынан һижри 994 йылда төҙөлөүен бәйән итә^[47].

Һарай мәсете

Түбәнге ихатаның алғы өлөшөндә манаралы мәсет урынлашҡан. Төньяҡ портал ширваншаһтар төрбәһенә төбәлгән. Ике яҡтылыҡ төшкән зал сферик елкән көмбәҙ менән ҡапланған^[48].

Мәсет миһрабы залдың көньяҡ ҡабырғаһында. Ҡатындар яғында ла көмбәҙле бина бар^[48].

Төньяҡ-көнсығыш мөйөштә манара күтәрелгән^[49] манаралағы яҙмала Аллаһыға һәм Мөхәммәт Пәйғәмбәргә маҡтау әйтелә, манараны бөйөк солтан Халиллула төҙөтөүе әйтелә (845 һ.й. — 1441/2 миләди.)}}

Яҙма манара төҙөлгән ваҡытты ғына белдерә, мәсет алданыраҡ төҙөлгән була^[50].

Кәшәнә

Шаһ мәсете янында Ширваншаһтар кәшәнәһе ҡоролған^[51]. Бина өҫтөндә бик бай биҙәлгән портал. Ул Диванхана порталының композицияһын ҡабатлай^[52]. Порталда Ҡөрьән сүрәһе (XII сүрә, 92-се аят) һәм хәҙис) яҙылған.

Порталда кәшәнәне төҙөүсе-архитектор исеме яҙылған^[53]. Порталға ингән ерҙәге яҙма төҙөлгән ваҡытты һижри 839 йыл тип билдәләй (1435−1436 йылдар) һәм төрбәне ширваншаһ Хәлиулла улына һәм әсәһенә бағышлап төҙөтөүе әйтелә ^[54]

Порталдан ары ҙур булмаған бүлмәләр, улар руханиҙар өсөн тәғәйенләнгән булғандыр^[54].

Төрбәлә археологик ҡаҙыныуҙар үткәргәндә бер нисә архитектура деталдәре табыла, шулай Хәлилулланың ғаиләһе ҡәберҙәре асыҡлана. 1946 йылда төрбә иҙәне аҫтында 14 ҡәбер табыла^[55]. Хәлилулланың ғаилә ағзалары исемдәрен уларға бағышланған мәҙхиәләрҙән асыҡлап була ^[56].

Ширваншаһтар һамамы

Комплекстың аҫҡы ихатаһында һамам һаҡланған. XV быуатта төҙөлгәндер тип фараз ителә^[57]. Уның аҫҡы диуарҙары һаҡланып ҡалыуы арҡаһында эске ҡоролошон тергеҙә алғандар ^[58].

Һарай һамамы Шәреҡтең күпселек илдәрендәге кеүек үк соҡорға төшөрөп эшләнгән, тыштан тик инә торған урын һәм ҙур залдарҙың елләтеү өсөн тишекләп эшләнгән көмбәҙҙәре генә күренеп торған^[58]. Апшерон ярымутрауындағы барлыҡ һамамдар ҙа шулай соҡорға һалынған булған^[59].

Мунса инеүсе кейенеп-сисенгән урындан һабанланыу бүлмәһенә эләккән, ары процедуралар өсөн төрлө температуралы бүлмәләр киткән^[58]. Бүлмәләр температураны көйләрлек итеп урынлаштырылған булған^[59]. Бер камерала ҡайнар һыулы ҙур һауыт торған. Ятаҡтар, диуарҙар эҫе үткәрә торған каналдар менән йылытылған^[58].

Овдан

Һамамдан алыҫ түгел овдан — бик ҙур һыу һаҡлағыс булған. Был овдан һарайҙы ғына түгел, бер үк ваҡытта тотош мәхәлләне һыу менән тәьмин иткән. Овданға һарай һамамы өсөн дә һыу алғандар ^[58].

Овдан — ер аҫтында тәрәндә эшләнгән һыу һаҡлағыс, ул махсус вертикаль шахта ярҙамында елләтелеп торған^[58].

Һыу овданға бик тәрбиәләп тотолған ер аҫты һыу үткәргес — кәхриз аша бирелгән. Һыу ала торған урын ҡаланан ярайһы алыҫта булған ^[58].

Ширваншаһтар һарайы һүрәттәрен Григорий Гагарин, Георгий Гогенфельден, Ричард Тиле әҫәрҙәрендә күрергә мөмкин. 1990 йылда һарайға арналған СССР почта маркаһы сығарылған. Һуңғараҡ Әзербайжан Республикаһы почта маркалары ла донъя күргән. Шулай уҡ Ширваншаһтар һарайы 10000 манатлыҡ әзербайжан банкнотаһында ла төшөрөлгән. Һарайҙы һүрәтләү Ҡорбана Сәидтең «Али һәм Нино» романында бирелгән.

Һарай комплексы кинематографта

Ширваншаһтар һарайы архитектураһы бер нисә тапҡыр Леонида Гайдайҙың «Бриллиантовая рука» фильмында күренеп ҡала^[60]