Палац Шырваншахаў

Будынак палаца размешчаны на вяршыні бакінскага ўзгорка, на якім размешчана найбольш старая частка горада, што завецца крэпасцю. У наш час яе атачаюць старадаўнія гарадскія сцены. Побач з будынкам палаца знаходзіцца яшчэ некалькі пабудоў, якія мелі непасрэднае дачыненне да палаца. Разам з палацам гэтыя збудаванне ўяўляюць цэлы комплекс. Гэта — шахская мячэць з мінарэтам, побач з ёй будынак магільнага склепа, «дыван-хана» («судзілішча», так завуць будынак, які прылягае да палаца з паўночнага боку) і маўзалей Сеіда Ях'я Бакуві (так званы «маўзалей дэрвіша»), размешчаны на поўдзень ад палаца. Раней каля гэтага маўзалеі стаяла старадаўняя мячэць, ад якой у наш час захаваліся руіны. Да пабудоў, якія знаходзіліся пры палацы, адносяцца і руіны лазні, а таксама аўдан. Яны размешчаны на захад ад магільныя скляпы.

Дзякуючы таму, што гэтыя збудаванні знаходзяцца на вяршыні ўзгорка, яны займаюць пануючае месца ў старым горадзе і бачны здалёк. Сярод пабудоў сярэднявечнага Баку яны вылучаліся масіўнасцю архітэктуры, асаблівасцю мура і велічынёй^[6]. Варта таксама адзначыць, што ў далёкім мінулым палац быў акружаны самастойнай сцяной з вежамі і такім чынам служыў унутранай цытадэллю бакінскай крэпасці. Нягледзячы на тое, што ў наш час на паверхні ніякіх слядоў гэтай сцяны не захаваліся, яшчэ ў 20-х гадах XX стагоддзя ў паўночна-ўсходнім боку палаца можна было адрозніць рэшткі, відаць, падмуркаў вежы і звязанай з ёй часткі сцены^[6].

На самым будынку палаца ніякіх надпісаў не захавалася. Таму час яго будаўніцтва вызначаецца па датах, якія знаходзяцца ў надпісах на архітэктурных помніках комплексу палаца. Надпісы, якія служаць для гэтай мэты, цалкам захаваліся толькі на магільным склепе і мінарэце шахскай мячэці. У абодвух надпісах завецца імя валадара, які загадаў узвесці гэтыя будынкі. Гэта — імя валадара Шырвана Халіл улы I (1417—1462 гады кіравання). Згадваецца таксама час пабудовы: на магільным склепе пазначаны 839 год хіджры (1435/36), на мінарэце шахскай мячэці — 845 (1441/42)^[4].

Магільны склеп, палац і мячэць пабудаваны з аднаго і таго ж матэрыялу, склюдаванне і муроўка каменя аднолькавыя. В. М. Левіятаў прыходзіць да высновы, што гэтыя збудаванні і будынак палаца ўзніклі ў блізкім паміж сабой часе, і нават, што палац быў пабудаваны некалькі раней за іх, у першых дзесяцігоддзях XV стагоддзя^[4].

Да 1501 года звестак пра будынак палаца не выяўлена. У адным жа з персідскіх летапісаў распавядаецца, што ў 1501 годзе войскі шырваншаха Фарух-есара, сына Халіл-улы I, пацярпелі пад Шэмахай разгромнае паражэнне ад войскаў шаха Ісмаіла I з дынастыі Сефевідаў. У бітве шырваншах Фарух-есар загінуў; войскі Ісмаіла I, перамогшы пад Шэмахай, рушылі на Баку, аблажылі яго і пасля некалькіх штурмаў узялі горад. Тады, па словах летапісца, па загадзе шаха Ісмаіла I быў разбураны высокі будынак шырваншахаў. Гэты выраз тлумачылі ў тым сэнсе, што быў разбураны палац шырваншахаў. Аднак, В. М. Левіятаў адзначае, што гэты выраз, паводле духу сярэднявечных летапісаў, варта разумець у тым сэнсе, што былі разбураны ўлада шырваншахаў і іх уладарныя вярхоўныя правы. Цалкам магчыма, што ў становішчы, калі, пасля ўзяцця Баку, у ім гаспадарылі войскі шаха Ісмаіла I, палац быў абрабаваны і, магчыма, часткова разбураны. Праз некаторы час горадам Баку і ўсёй яго акругай, а таксама Шырванам сталі кіраваць намеснікі, якіх паставілі Сефевіды. Пра тое, хто жыў у палацы і ў якім стане ён знаходзіўся ў першай палове XVI стагоддзя, звестак не выяўлена^[7].

У другой палове XVI стагоддзя паміж Сефевідамі і Асманскай імперыяй ішла вайна. У 1578 годзе туркі бяруць Баку. З часоў панавання Асманскай імперыі на палацавай тэрыторыі захавалася брама ў палацавай сцяне, якая атачае палац з усходу. З надпісу, змешчаным на партале гэтай браме, вынікае, што яна была пабудавана ў гады кіравання турэцкага султана Мурада III (1574—1595). Поўны тэкст гэтага надпісу наступны:

Загадаў будаваць гэты высакародны будынак у дні найсправядлівага і найвялікшага султана, султана Мурад-хана. Бакуі (бакінскі) у дзевяцьсот дзевяноста чацвёртым годзе (994 г. х. — 1585/6)[8]

У літаратуры згадвалася пра тое, што ў той час у палацы жылі турэцкія пашы^[9]. Гэты меркаванне выказваецца з прычыны таго, што пры палацы былі пабудавана згаданая вышэй брама^[10].

Мяркуецца, што з XVII стагоддзя палац спусцеў у тым сэнсе, што ў ім не жылі якія-небудзь урадавыя асобы. Настаяцель манастыра і прадстаўнік ісфаганскай місіі капуцынаў Патэр Рафаэль дзю Ман у сваім сачыненні ў 1660 годзе апісвае палац шырваншахаў у бакінскай крэпасці і гаворыць пра яго разбурэнне і запусценне^[11]. У 1723 годзе Баку падвяргаецца бамбардзіроўкам войскамі Пятра I, у сувязі з чым паўднёва-ўсходнія фасады палаца пацярпелі. У такім зруйнаваным стане палац знаходзіўся да перадачы яго ў сярэдзіне XIX стагоддзя расійскаму ваеннаму ведамству^[10].

Расійскае ваеннае ведамства правяла частковы рамонт палаца. Адначасова былі праведзены значныя перабудовы, якія прыстасавалі палацавыя збудаванні пад склады ваеннага рыштунка. Рамонтныя працы, праведзеныя ваенным ведамствам, нароўні з аднаўленнем разбураных частак, прывялі і да знішчэння шэрагу найкаштоўнейшых момантаў, якія былі неабходны для рэстаўрацыі палаца^[10].

Прыстасоўваючы будынак палаца пад склад, ваеннае ведамства знесла шэраг сцен, якія падзялялі пакоі на другім і першым паверхах, і замест іх у другім паверсе паставіла паўцыркульныя аркі, якія падтрымлівалі дах. Былі знішчаны рэшткі купальных, спічастых і крыжовых скляпенняў па ўсіх пакоях другога паверху; яны былі заменены плоскімі бэлечнымі перакрыццямі. А аконныя праёмы (двухсвятловыя вокны) другога паверху былі закладзены так, што засталіся толькі невялікія вакенцы. На першым, а таксама і на другім паверхах былі прабіты новыя шырокія дзвярныя праёмы.

Да другога паверху паўночнага фасада палаца быў зроблены ўезд, а ў сцяне прабіты велізарны праём. Гэта было зроблена для таго, каб запрэжаныя канямі двухколкі з вуліцы заязджалі прама на другі паверх палаца. Гэтымі перабудовамі расійскае ваеннае ведамства нанесла велізарную шкоду палацу, як гістарычнаму помніку. Робячы пералічаныя перабудовы, ваеннае ведамства прыбудавала да ўсходняга фасада палаца лесвіцу, а ўвесь паўднёвы (ці ніжні) двор абнесла каменнай сцяной з байніцамі. Гэта сцяна была пастаўлена на падмурку, які захаваўся ад старых сцен, якія атачалі палац^[12].

Палацавы ансамбль, агароджаны збудаванымі ў першай палове XIX стагоддзя крапаснымі сценамі, у свой час займаў значна большую тэрыторыю, на якой знаходзіліся незахаваныя памяшканні для прыдворнай чэлядзі і службы^[13].

У 1920 годзе ўрад Азербайджанскай ССР пачало прымаць меры па ахове помніка. Адзін з удзельнікаў гэтых прац піша:{{цытата|З 1920 г. пачалася ачыстка палаца ад векавых пластоў смецця і частковы рамонт, які суправаджаецца археалагічнымі разведкамі^[14]}

У 1924 годзе працы былі працягнуты. Пасля вялікіх рамонтна-рэстаўрацыйных прац 1932—1934 гг., праведзеных АзЦУАП сумесна з Маскоўскім дзяржаўнымі рэстаўрацыйнымі майстэрнямі па праектах, складзеным архітэктарам Барысам Засыпкіным, будынак былога палаца шырваншахаў быў перададзены Музею гісторыі Азербайджана АзФАН. З прычыны таго, што глінабітная падлога была нетрывалай, а будынак палаца прызначаўся пад арганізацыю ў ім музея, то падчас рамонтна-рэстаўрацыйных прац падлога была выслана паркетам. Таксама падчас прац з аконных праёмаў былі выняты закладзеныя ў XIX стагоддзі камяні, і ім быў вернуты першапачатковы выгляд. Першапачатковая ж планіроўка другога паверху не была адноўлена, у сувязі з тым, што ў памяшканні меркавалася арганізаваць музей: там дзе цяпер усяго дзве залы, першапачаткова было восем пакояў. План жа першага паверху быў цалкам адноўлены. Тут таксама захаваліся старыя скляпенні^[16].

У 1937-38 гг. пад кіраўніцтвам археолага В. М. Левіятава ў палацы былі праведзены археалагічныя раскопкі і была знойдзена вялікая колькасць артэфактаў, якія адносяцца да XII—XV стст. Некаторы час у будынку палаца размяшчаўся Азербайджанскі народны музей і Музеі гісторыі рэлігіі^[17]. У 1960 годзе палац быў пераўтвораны ў архітэктурны запаведнік, які ў 1964 годзе быў ператвораны ў Дзяржаўны гісторыка-архітэктурны музей-запаведнік «Комплекс палаца Шырваншахаў»^[18].

У 1992 годзе пачаліся новыя рэстаўрацыйныя працы. Аўтарам праекта рэстаўрацыі комплексу палаца быў Ніязі Рзаеў. Пачалася ж рэстаўрацыя з троннай залы^[19]. У 2000 годзе гістарычная частка горада Баку Ічэры-шэхер, нароўні з палацам, былі абвешчаны аб'ектам Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Гэта былі першыя ўключаныя ў спіс ЮНЕСКА аб'екты, размешчаныя на тэрыторыі Азербайджана. У 2006 годзе завяршылася чарговая рэстаўрацыя палаца^[20].

1 — Палац; 2 — Дыван-ханэ; 3 — Маўзалей «дэрвіша»; 4 — месца разбуранай мячэці; 5 — Усходні партал; 6 — Палацавая мячэць; 7 — Магільны склеп; 8 — месца лазні; 9 — Аўдан.

Панарама ў палацы Шырваншахаў. Злева направа: мінарэт шахскай мячэці, будынак палаца, руіны мячэці Кей-Кубада, маўзалей Сеіда Ях'я Бакуві. На пярэднім плане выстаўлены так званыя «Баілаўскія камяні» — каменныя пліты з высечанымі на іх рэльефнымі надпісамі і выявамі — рэшткі Баілаўскага замка XIII стагоддзя

• Пахомов. Бакинский дворец ширваншахов // Путь школы. — Баку: Издательство БОНО, 1924.
• Щеблыкин И. П. Краткий очерк истории дворца Ширваншахов в Баку. — Баку: Издательство АзФАН, 1939. — 43 с.
• Левиатов В. Н. Памятники азербайджанской культуры (Бакинский дворец ширваншахов). — Баку: Издательство Азербайджанского филиала Академии наук ССР, 1944. — 52 с.
• С. Дадашев и М. Усейнов. Архитектурные памятники Баку. — М.: Издательство Академии архитектуры СССР, 1946.
• Ахундов Д. А. Мечеть в комплексе Дворца ширваншахов в Баку // Памятники архитектуры Азербайджана. — Баку: Азернешр, 1950.
• Дадашев С. А., Усейнов М. А. Ансамбль дворца Ширваншахов в Баку. — Москва: Стройиздат, 1956. — 75 с.
• Бретаницкий Л. С., Веймарн Б. В. Искусство Азербайджана IV — XVIII веков / Редактор И. А. Шкирич. — Москва: Искусство, 1976. — 272 с.
• Ашурбейли С. Б. История города Баку. Период средневековья. — Б.: Азернешр, 1992. — 408 с. — ISBN 5-552-00479-5.

	Палац Шырваншахаў на Вікісховішчы

• Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower (англ.). Афіцыйны сайт ЮНЕСКА. (27 красавіка 2000). Архівавана з першакрыніцы 22 сакавіка 2012. Праверана 3 красавіка 2014.