Готы

Асноўныя артыкулы: Скандза і Оюм

Готы сфармаваліся ў Скандынавіі, у краіне, якую Ярдан заве Скандза. Хоць пытаньне пра сваяцтвае готаў з проташвэдзкім племем ётаў спрэчнае, пад Скандзай у гістарыяграфіі звычайна разумеюць поўдзень сучаснай Швэцыі і востраў Готлянд. За караля Бэрыга яны пераправіліся цераз Балтыйскае мора і занялі ў II стагодзьдзі нізоўі Віслы (Ярдан называе гэту краіну Гатыскандза).

Зь пераправы готаў у кантынэнтальную Эўропу гісторыкі пачынаюць адлік Вялікага перасяленьня народаў. Выцесьненыя готамі з тэрыторыі сучаснай Польшчы вандалы і ругі пачалі рух на поўдзень, прымушаючы мясцовае насельніцтва ссоўвацца ў бок Міжземнамор’я. Адсюль — першы націск барбараў на паўночна-ўсходнія межы Рымскай імпэрыі, які яна адчула за Маркам Аўрэліюсам.

Пяты па Бэрыгу кароль готаў Філімэр прывёў іх, паводле адной з вэрсіяў, у Прыдняпроўе, дзе на тэрыторыі цяперашняй Украіны узьнікла гоцкая дзяржава Оюм. Да гэтага Прыдняпроўе, як мяркуецца, займаў народ спалаў. У археалягічным пляне знаходжаньню готаў у Прыдняпроўі адпавядае чарняхоўская культура, з цэнтрам на сярэднім Днястры, а больш раньняму пэрыяду іх гісторыі — культура вэльбарская.

Пісьмовыя крыніцы з гісторыі Оюму позьнія і ненадзейныя — «Гетыка» Ярдана і скандынаўскія сагі (у першую чаргу, «Сага пра Гервэр»), якія апавядаюць пра змаганьне готаў з гунамі. Сталіцай адзінай гоцкай дзяржавы ў скандынаўскім фальклёры лічыўся горад на Дняпры — літаральна Данпарстад. У сазе пра Гэрвэр сталічным названы «рачны дом» — Аргэймар.

Каля 230 году готы спусьціліся ў Прычарнамор’е. Калі з готамі ўпершыню сутыкнуліся рымляне, яны ўжо падзяліліся на дзьве галіны — усходнюю (остготы) і заходнюю (вэстготы). Да ліку гоцкіх плямёнаў належалі таксама скіры, таіфалы і крымскія готы, ад якіх пазьней адлучыліся готы-трапэзыты Тамані.

Асноўныя артыкулы: Скіфская вайна III стагодзьдзя і Гоцкая вайна (377—382)

• У III стагодзьдзі готы выціснулі рымлянаў з Дакіі (цяперашняя Малдова), тады ж адбыўся падзел готаў на заходніх (вэстготы) і ўсходніх (остготы).
• У 257 годзе аддзелы готаў дасягнулі ўсходняга Крыму і, часткова разрабаваўшы Баспорскае царства (Пантыкапэй і Німфэюс) і захапіўшы флёт, адправіліся да берагоў Малой Азіі. Гэтым яны зьнішчылі скіфскае царства з цэнтрам у Крыме.
• Увесну 258 году днястроўская флятылія готаў дасягнула Баспору і разрабавала Халкедон і Нікею.
• У 262 годзе готы напалі на Тракію.
• У 267 годзе, выйшаўшы з утокі Дону, гоцкі флёт дасягнуў Карынту і Атэнаў.
• У 269 годзе сутыкненьне готаў з арміяй рымскага імпэратара каля гораду Нішу (Сэрбія). Аўрэліян мусіў пакінуць Дакію барбарам.
• У IV стагодзьдзі готы прымаюць арыянскую мадэль хрысьціянства і вынаходзяць уласную пісьмовасьць, — гоцкі альфабэт, вынайдзены біскупам Вульфілам, які пераклаў на гоцкую біблейскія тэксты (Срэбны кодэкс).
• У 375 годзе гуны зьнішчаюць каралеўства готаў у Прычарнамор’і.
• У 376 годзе готы фарсіруюць Дунай і перасяляюцца на Балканы.
• У 378 годзе готы разьбіваюць армію рымскага імпэратара пад Адрыянопалем (сучаснае Эдырнэ, эўрапейская частка Турэччыны).

Асноўныя артыкулы: Остготы, Вэстготы і Крымскія готы

• У 410 годзе кароль вэстготаў Алярых захапіў Рым.
• У 412 годзе вэстготы ўрываюцца ў Галію.
• У 414 годзе вэстготы ўрываюцца ў Гішпанію.
• У 418 годзе вэстготы адыходзяць у Аквітанію (Паўднёва-Заходняя Францыя) і засноўваюць там сваё каралеўства.
• У 451 годзе пры Каталяўнскіх палёх хаўрус готаў і іншых плямёнаў спыніў прасоўваньне на захад гунаў.
• У 463 годзе вэстготы аднаўляюць заваяваньне Гішпаніі.
• У 493 годзе кароль остготаў Тэадорых засноўвае каралеўства ў Італіі.
• У 507 годзе франкі выціснулі вэстготаў з Аквітаніі.
• У час Гоцкай вайны (536—555 гады) арміі бізантыйскага імпэратара Юстыніяна зьнішчаюць дзяржаву остготаў у Італіі.
• У 711 годзе арабская армія Тарыка ібн Зіяда зьнішчае каралеўства вэстготаў у Гішпаніі (апошні кароль — Родэрых (Радрыга)).
• Да пачатку XVII стагодзьдзя належаць апошнія зьвесткі пра гоцкую супольнасьць у Крыме (гл. крымска-гоцкая мова).

Асноўныя артыкулы: Гоцкая пісьмовасьць і Гоцкая Біблія

Готы першымі з германскіх плямёнаў прынялі хрысьціянства (арыянства). Гоцкая Біблія — першы літаратурны помнік на германскім мове; адначасна гэта і першы перакладны германскі пісьмовы помнік. На сёньняшні дзень захаваліся толькі асобныя фрагмэнты гэтага перакладу. Разам з тым, з пункту гледжаньня філялёгіі (як літаратуразнаўства, так і параўнальна-гістарычнага мовазнаўства) ён унікальны і каштоўны. Гэты пераклад зьдзейсьніў у IV стагодзьдзя н. э. арыянскі біскуп Вульфіла.

У часы Адраджэньня готы разглядаліся гуманістамі як носьбіты барварскага пачатку, вінаватыя ў разбурэньні антычнай цывілізацыі. Да зьяўленьня тэрміну Сярэднявечча ўсё германска-барбарскае ў эўрапейскай культуры пазначалася эпітэтам «гатычны». Адсюль паходзяць тэрміны готыка і гатычны шрыфт, хоць адпаведныя зьявы да готаў беспасярэдняга дачыненьня ня маюць.

За часамі знаходжаньня готаў ва Ўсходняй Эўропе іх суседзі — славяне — перанялі з гоцкай мовы мноства словаў — «хлеб», «кацёл», «купіць», «вярблюд» і інш. (падрабязьней гл. слоўнік Фасмэра). На пераемнасьць у дачыненьні да готаў прэтэндавалі швэдзкія каралі («каралі швэдаў (свэяў), готаў і вэндаў»), нашчадкамі вэстготаў лічыла сябе гішпанская арыстакратыя.

У 1650 годзе ў Каралявецкім унівэрсытэце навучаўся Hindricus Petri Littovius, Norcopensis Gothus^[4].

Швэдзкі гісторык Юган Тунман(en) у сваёй працы «Дасьледаваньні старажытнай гісторыі некаторых паўночных народаў» (Бэрлін, 1772 год) зазначаў наконт паходжаньня «лецкіх народаў» (летувісаў і латышоў), што паўднёва-заходняя Русь, Літва, большая частка Прусіі і Польшчы былі пачатковым месцам пражываньня славянаў або вэнэдаў і што «леты», якія насяляюць частку гэтых краін — гэта «не асобны народ, не старажытная нацыя, а славяне, зьмяшаныя зь фінамі і готамі»^[a][5].

Францускі лінгвіст-германіст Раймонд Шмітляйн у сваім дакладзе^[6] на Першым Міжнародным кангрэсе тапанімікі і антрапанімікі ў Парыжы (1938 год) зазначыў, што «нават сёньня амаль усе літоўскія шляхецкія імёны маюць гоцкае паходжаньне»^[b][7]. На падставе ўласных шматгадовых дасьледаваньнях ён прыйшоў да высновы, што многія літоўскія ўласныя імёны альбо будуюцца паводле германскіх, альбо ёсьць запазычанымі з германскіх^[8].

Міграцыя германамоўных готаў ад нізоўяў Віслы праз Прыпяць да Чорнага і Азоўскага мораў пацьвярджаецца археалягічнымі зьвестками, якія сьведчаць, што готы (або іх частка) затрымаліся на Палесьсі амаль на два стагодзьдзі (II—IV стст. н. э.). Археолягі знайшлі гоцкія магільнікі каля Берасьця, у нізоўях Гарыні таксама знайшлі сьляды гоцка-гепідзкай культуры. У готаў была ўласная назва для Палесься — Oium, што прыкладна азначае 'край вады'. Дасьледнікі зафіксавалі ў мясцовых дыялектах Цэнтральнага Палесься геаграфічны тэрмін вое, вой — 'хуткая плынь у рацэ', што ёсьць водгаласам гоцкага бытаваньня ў рэгіёне. З гоцкай мовы выводзяць гідронім Гарынь, з гоцкім (шырэй — германскім) этымонам зьвязваюць палескія тапонімы Агдэмер, Лютымер, Валавель, Гадавель, Хутамір, Адрыжын, а таксама назвы з фармантам -аха (гоцкае aha 'вада') — Утваха, Пскаваха, Лахва ды іншыя^[9].

У ліпені 2022 году ў вёсцы на поўнач ад Ліды (Беларусь) знайшлі калекцыю срэбраных прадметаў, пакрытых пазалотай, якую, з усяго відаць, пакінулі па сабе готы: вайсковыя трафэі, вырабленыя на тэрыторыі позьняй Рымскай імпэрыі ў ІІ—IV стагодзьдзях нашай эры. Апроч таго, у Беларусі і на Падляшшы знаходзяць гоцкія мячы^[10].

З готамі звычайна зьвязваюць летувіскае найменьне «гуды»^[11].

• Усходнегерманскія мовы
• Імёны ліцьвінаў

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 5: Гальцы — Дагон. — 576 с. — ISBN 985-11-0090-0
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя. — 527 с. — ISBN 985-11-0041-2
• Jordanes; Mierow C. (Translator). The Origins and Deeds of the Goth. — Calgary: J. Vanderspoel, Department of Greek, Latin and Ancient History, University of Calgary, 1997.
• Hooker R. The Germans. World Civilizations. — Washington State University, 1996.
• Kaliff A. Gothic Connections: Abstract. — Uppsala Universite, 2001.
• Skorupka T., Witkowski R. (Translator. Jewellery of the Goths. — Poznan Archaeological Museum, 1997.

• Frederik Kortlandt, The origin of the Goths
• Forest People: the Goths in Transyvania
• Tadeusz Makiewicz, The Goths in Greater Poland