Купал

Гісторыя купалоў распачалася яшчэ ў старажытныя часы, але тэхналягічна складаныя і вялікія купалы пачалі будаваць толькі ў Рымскай імпэрыі, дзе іх выкарыстоўвалі ў архітэктуры бажніцаў і буйных грамадзкіх будынкаў. У наш час найстаражытнейшы з існых купалоў знаходзіцца ў рымскім Пантэоне, збудаваным каля 128 году нашай эры. Апроч таго, рымляне выкарысталі купалы ў шэрагу пабудоваў (у тым ліку і хрысьціянскіх храмаў), датаваных I—VI стагодзьдзямі.

Пазьней традыцыю будаваньня купалоў пераняла бізантыйская рэлігійная і сакральная архітэктура. Кульмінацыяй гэтага пэрыяду стала ўжываньне рэвалюцыйнай ветразнай тэхналёгіі пры ўзьвядзеньні Сафійскага сабору ў Канстантынопалі.

Па заваёве мусульманамі імпэрыі Сасанідаў і Бізантыйскага Блізкага Ўсходу, купал стаў таксама часткай мусульманскай архітэктуры.

У Заходняй Эўропе купалы зноў набылі папулярнасьць у эпоху Рэнэсансу, і дасягнулі росквіту ў пачатку XVIII ст. у архітэктуры барока.

На тэрыторыі Беларусі купалы зьявіліся ў ХІ стагодзьдзі і неўзабаве атрымалі пашырэньне ў розных тыпах пабудоваў і разнастайных стылявых кірунках.

Бізантыйскія купалы

Бізантыйскія або ветразныя купалы ёсьць ветразем, асновы якога ня проста ўтвараюць аркі для падтрымкі купала над ім, а сыходзяцца ў цэнтры прасторы і такім чынам самі ўтвараюць купал. Завяршэньні падобнага кшталту маюць падабенства з квадратным ветразем, замацаваным зьнізу ў чатырох кутах і пададзьмутым зьнізу.

Гэтыя купалы належаць да тыпу найбольш простых канструкцыяў: для падтрыманьня формы, у адрозьненьне ад купалоў-шаломаў, не патрабуецца стварэньня драўлянага ці мэталёвага каркасу або запаўненьня нутранай прасторы цэглай.

Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, бізантыйскі тып завяршэньня сакральных будынкаў панаваў на Русі (Кіеў, Чарнігаў, Смаленск і інш.) да мангольскай навалы.

Такім чынам, менавіта бізантыйскія (ветразныя) купалы выкарыстоўваліся пры будаваньні Кіеўскага і Полацкага Сафійскіх сабораў.

Купалы-бані

Асноўны артыкул: Баня (купал)

Баняй або банькай называюць шмат’ярусны фігурны самкнуты купал грушападобнай формы з заломамі, пашыраны ў сакральнай архітэктуры барока^[2] на тэрыторыі Рэчы Паспалітай^[3]. Таксама банямі называюць купальнае пакрыцьцё паўкруглай формы або круглы купал у завяршэньні вежаў або вярхоў^[4].

Адметнасьцю купалоў-баняў, уласьцівых сакральнаму дойлідзтву Вялікага Княства Літоўскага і традыцыйнай царкоўнай архітэктуры этнічнай тэрыторыі беларусаў, зьяўляецца складаны сылюэт і падзел на грані^[5]. Характэрная гранёная форма купалоў-баняў узьнікла пад уплывам на мастацкі вобраз мураваных сьвятыняў прыёмаў драўлянага будаваньня^[3].

Купалы-цыбуліны

Асноўны артыкул: Купал-цыбуліна

Купалы-цыбуліны маюць пукатую форму з плыўным завострываньнем у верхавіне і падобныя на цыбуліну. Лічацца сымбалем расейскай культавай архітэктуры^[6], аднак пры гэтым традыцыйна ўжываюцца ня толькі ў Расеі, але і ў Турэччыне, Індыі і на Сярэднім Усходзе. Гэтыя купалы звычайна маюць большы дыямэтар, чым аснова, на якой яны стаяць, а іхная вышыня пераўзыходзіць шырыню. Асноўныя адрозьненьні купалоў-цыбулінаў ад традыцыйных для дойлідзтва Беларусі барокавых завяршэньняў сакральных збудаваньняў — баняў — адсутнасьць падзелу на грані, просты сылюэт^[5].

Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, выкладзенага ў шэрагу падручнікаў, даведнікаў, навуковых і папулярных працаў^[7], купалы-цыбуліны ўпершыню пачалі выкарыстоўвацца ў архітэктуры Маскоўскай дзяржавы ў 2-й палове XVI ст. Гэтае датаваньне грунтуецца на тым, што купалы падобнага кшталту, старэйшыя за мяжу XVI—XVII стагодзьдзяў, да нашага часу не захаваліся^[8].

Як мяркуецца, масавую папулярнасьць купалы-цыбуліны атрымалі толькі ў часе кіраваньня Івана IV Тырана. У 1555—1561 гадох ён па ўзяцьці татарскай Казані збудаваў на Краснай плошчы ў Маскве Пакроўскі сабор. На гэтым саборы ўпершыню ў маскоўскай архітэктуры зьявіліся купалы, падобныя сваёй формай да цыбуліны, да таго ж разнастайна і страката аздобленыя, што падкрэсьліла іх падабенства да ўсходніх галаўных убораў — цюрбанаў^[3]. Неадпаведнасьць падобнага разьвязку эўрапейскай эстэтыцы зазначыў францускі дасьледнік архітэктуры Э. Віяле-ле-Дзюк, які назваў гэты храм «кошыкам пачварнай гародніны»^[9]. Аднак у далейшым менавіта такая цыбулепадобная форма купалоў вызначыла ўстойлівы вобраз храма артадаксальнага «сапраўды маскоўскага» (рас. истинно русского) веравызнаньня^[10].

Звычайна дасьледнікі разглядаюць гэты архітэктурны элемэнт як запазычаньне ў мусульманаў^{[11][12][13][14][15]}, існуюць і іншыя тлумачэньні^[7][16]

Купалы-шаломы

Паводле найбольш пашыранага азначэньня, купалы-шаломы маюць спэцыфічную форму з кілепаддобным верхам, блізкую да формы старажытнарускага шалома. У адрозьненьне ад купалоў-цыбулінаў, вышыня гэтых купальных завяршэньняў заўжды меншая за шырыню^[7].

Расейскі мастацтвазнавец С. Заграеўскі пераканаўча давёў, што гэтая форма купалоў зьявілася толькі ў XVII ст. Менавіта ў гэты час улады Маскоўскай дзяржавы пачалі масава замяніць на шаломы старыя цыбулепадобныя завяршэньні з мэтай стылізацыі ўласных цэркваў «пад даўніну»^[7]. У выніку падобнай фальсыфікацыі зьявілася тэорыя паступовай эвалюцыя купальных завяршэньняў, згодна зь якой на першым этапе запазычаныя зь Бізантыі купалы паступова «выцягваліся» ўгару (як і прапорцыі саміх храмаў) і ператварыліся ў купалы-шаломы. Потым, па тым як у XVI ст. зьявілася шатровае дойлідзтва, «вышыннасьць» шаломападобных частак стала недастатковай, і над купалам пачалі надбудоўваць канструкцыі ў форме цыбулінаў^[17].

• Купалападобны горад

• Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Менск: Беларус. энцыкл., 1993. — 620 с.: іл. ISBN 5-85700-078-5.
• Габрусь Т. Дыялог з небам: генезіс і семантыка кампазіцыйных дамінант у сакральным дойлідстве Беларусі // Вестник Полоцкого государственного университета. Серия F: Строительство. Прикладные науки. №16, 2017. С. 2—9.
• Страчаная спадчына / Т. Габрусь, А. Кулагін, Ю. Чантурыя, М. Ткачоў: Уклад. Т. Габрусь. — Менск: Беларусь, 2003. — 351 с.: іл. ISBN 985-01-0415-5.