Мікалай I (імператар расійскі)

Мікалай быў трэцім сынам імператара Паўла I і імператрыцы Марыі Фёдараўны. Нарадзіўся за некалькі месяцаў да ўступлення вялікага князя Паўла Пятровіча на пасад. Такім чынам, ён быў апошнім з унукаў Кацярыны II, якія нарадзіліся пры яе жыцці.

Аб нараджэнні вялікага князя Мікалая Паўлавіча было абвешчана ў Царскім Сяле гарматнай стралянінай і звонам, а ў Санкт-Пецярбург паслана вестку з нарочным.

На нараджэнне вялікага князя пісаліся оды, аўтарам адной з іх стаў Г. Р. Дзяржавін. Да яго ў імператарскім доме Раманавых, Гольштэйн-Готторп-Раманаўскай дынастыі імем Мікалай дзяцей не наракалі. Тэзаімянінаў — 6 снежня па юліянскім календары (Мікалая Цудатворца).

Па ўсталяваным пры імператрыцы Кацярыне парадку Вялікі князь Мікалай з самога нараджэння паступіў на апеку царскай бабкі, але рушыла неўзабаве скон імператрыцы спыніла ўплыў яе на ход выхавання Вялікага князя. Яго няняй была шатландка Лайон. Яна была на працягу першых сямі гадоў адзінай кіраўніцай Мікалая. Хлопчык з усёй сілай душы прывязаўся да сваёй першай выхавальніцы, і нельга не пагадзіцца з тым, што ў перыяд далікатнага дзяцінства «геройскі, рыцарску высакародны, моцны і адкрыты характар няні Лайон» паклаў адбітак і на характар яе выхаванца.

З лістапада 1800 г. выхавальнікам Мікалая і Міхаіла стаў генерал М. І. Ламздорф. Выбар генерала Ламздорфа на пасаду выхавальніка Вялікага князя быў зроблены імператарам Паўлам. Павел I паказаў: «толькі не рабіце з маіх сыноў такіх гуляк, як нямецкія прынцы» (ням. Solche Schlingel wie die deutschen Prinzen). У вышэйшым загадзе ад 23 лістапада 1800 г. абвешчана было: «Генерал-лейтэнант Ламздорф прызначаны быць пры яго імператарскім высокасць вялікім князю Мікалай Паўлавіч». Генерал знаходзіўся пры сваім выхаванцы 17 гадоў. Відавочна, што Ламздорф цалкам задавальняў педагагічным патрабаванням Марыі Фёдараўны. Так у сказанае на дарогу лісце 1814 г. Марыя Фёдараўна называла генерала Ламздорфа «другім бацькам» вялікіх князёў Мікалая і Міхаіла.

Смерць бацькі, Паўла I, у сакавіка 1801 г. не магла не зняцца ў памяці чатырохгадовага Мікалая. Пасля ён апісаў тое, што адбылося ў сваіх успамінах:

Падзеі гэтага сумнага дня захаваліся гэтак жа ў маёй памяці, як смутны сон, я быў пабуджаны і ўбачыў перад сабою графіню лівень. Калі мяне апранулі, мы заўважылі ў акно, на пад’ёмны мост пад царквой, каравулы, якіх не было напярэдадні; тут быў увесь Сямёнаўскі полк у вельмі нядбайным выглядзе. Ніхто з нас не падазраваў, што мы пазбавіліся бацькі; нас павялі ўніз да маёй матухне, і неўзабаве адтуль мы адправіліся з ёю, сёстрамі, Міхаілам і графіняй лівень у Зімовы палац. Варта выйшаў на двор Міхайлаўскага палаца і аддаў гонар. Мая маці адразу ж прымусіла яго маўчаць. Матухна мая ляжала ў глыбіні пакоя, калі ўвайшоў Імператар Аляксандр у суправаджэнні Канстанціна і князя Мікалая Іванавіча Салтыкова; ён кінуўся перад матухнай на калені, і я дагэтуль яшчэ чую яго рыданні. Яму прынеслі вады, а нас павялі. Для нас было шчасцем зноў убачыць нашы пакоі і, павінен сказаць па праўдзе, нашых драўляных конікаў, якіх мы там забыліся.

З гэтых часоў клопат аб яго выхаванні і адукацыі засяродзілася цалкам і выключна ў вядзенні вдовствовавшей імператрыцы Марыі Фёдараўны, з пачуцця далікатнасці да якой імператар Аляксандр I устрымліваўся ад усякага ўплыву на выхаванне сваіх малодшых братоў.

Найбольшыя клопаты імператрыцы Марыі Фёдараўны ў справе выхавання Мікалая Паўлавіча заключаліся ў старанні адхіліць яго ад захаплення ваеннымі практыкаваннямі, якое выявілася ў ім з самага ранняга дзяцінства. Запал да тэхнічнай баку ваеннай справы, прывітая ў Расіі Паўлам I, пусціла ў царскай сям’і глыбокія і дужыя карані — Аляксандр I, нягледзячы на свой лібералізм, быў гарачым прыхільнікам вахту-параду і ўсіх яго тонкасцей, вялікі князь Канстанцін Паўлавіч выпрабоўваў поўнае шчасце толькі на пляцы, сярод муштруемых каманд. Малодшыя браты не саступалі ў гэтай страсці старэйшым. Мікалай з самога ранняга дзяцінства пачаў выказваць асаблівую прыхільнасць да ваенных цацак і да аповядах аб ваенных дзеяннях Лепшай для яго ўзнагародай быў дазвол адправіцца на парад або развод, дзе ён з асаблівай увагай назіраў за ўсім што адбываліся, спыняючыся нават на драбнюткіх падрабязнасцях.