Ніжнефранкскія мовы

Ніжнефранкскія мовы з’яўляюцца чыста лінгвістычнай катэгорыяй і не выкарыстоўваюцца ў якасці тэрміна для саманазвы сярод носьбітаў германскіх дыялектаў, якія традыцыйна групуюцца ў рамках групы.

У галіне гістарычнай філалогіі наймення гістарычных фаз ніжнефранкскіх моў не тоесныя традыцыйным разгалінаванням старажытнаверхненямецкай/сярэдневерхненямецкай і старажытнаніжненямецкай/сярэдненіжненямецкай. З-за цеснай сувязі ўсяго кластара з нідэрландскай мовай і яе гістарычнымі формамі ніжнефранкскія часам узаемазаменны з нідэрландскімі, хаця апошняе абазначэнне можа мець шырэйшае або вузейшае значэнне ў залежнасці ад канкрэтнага кантэксту. Нярэдка аддаецца перавага тэрмінам «старанідэрландскі» і «сярэдненідэрландскі» замест «стараніжнефранкскі» і «сярэдненіжнефранкскі».^[1][2]

Ніжнефранкскія мовы часам, асабліва гістарычна, групуюцца разам з ніжненямецкімі мовамі, ў Нідэрландах званыя ніжнесаксонскімі. Аднак гэтае групаванне заснавана не на агульных моўных рысах, а, хутчэй, на адсутнасці верхненямецкага перабою зычных.^[3][4] Паняцце «франкскія» (Frankish) або «франконскія» (Franconian) было ўведзена нямецкім мовазнаўцам Вільгельмам Браўнэ (1850–1926). Навуковец падзяліў франкскія дыялекты на такія, што зазналі і не зазналі германскага перабоя зычных, адпаведна на ніжнюю, сярэднюю і верхнюю франкскую мовы. Ніжнефранкскай мовай стаў пазначацца кантынуум, які не падпаў пад згаданы гукавы зрух.^[5][6]

Нягледзячы на назву, дыяхранічная сувязь са старажытнафранкскай мовай (мова салічных франкаў Ⅴ–Ⅸ стагоддзяў) застаецца смутнай для большасці разнавіднасцяў шырокай групы франкскіх моў, галоўным чынам з-за моцнага ірмінонскага верхненямецкага ўплыву на апошнія ў часы Вялікага перасялення народаў.^[7][6] Дыялекты ніжнефранкскага кластара складаюць выключэнне сярод усёй групы, прычым менавіта яны звычайна лічацца найбольш прамымі нашчадкамі старажытнафранкскай мовы. Такім чынам, старанідэрландская і сярэдненідэрландская, а таксама старафранцузская, багатая на франкскія запазычанні, з’яўляюцца асноўнымі мовамі, якія выкарыстоўваюцца для рэканструкцыі старажытнафранкскай мовы з выкарыстаннем параўнальнага метаду.^[8][9]

У гістарычнам мовазнаўстве старажытнаніжнефранкская мова тоесная старанідэрландскай мове.^[10][11] У залежнасці ад аўтара, часавая мяжа паміж старанідэрландскай і старажытнафранкскай мовамі вызначаецца альбо пачаткам другога верхненямецкага перабою зычных ва ўсходнефранкскіх дыялектах, альбо асіміляцыяй аднаго малазасведчанага прыбярэжнага паўночнаморскага дыялекту заходнефранкскай мовай у канцы Ⅸ стагоддзя, або ж спалучэннем абодвух.^[12]

Старажытнаніжнефранкская мова падзяляецца на старажытназаходненіжнефранкскую (на якой размаўлялі ў Фляндрыі, Брабанце і Галандыі) і старажытнаўсходненіжнефранкскую (Лімбург і Рэйнская вобласць).^[13] Са старазаходненіжнефранкскай мовы ў канчатковым выніку ўтварылася сучасная нідэрландская мова.^[14]

Дакладныя межы ніжнефранкскага кантынууму складана вызначыць, бо на меркаваных межах назіраецца яго змешванне з суседнімі мовамі і дыялектамі. Прызнаным з’яўляецца тое, што вобласць распаўсюджвання ніжнефранкскіх дыялектаў распасціраецца на поўнач ад лініі Бенрата і на захад ад вестфальскай ізаглосы (таксама вядомая як Einheitsplurallinie — «лінія адзінага множнага ліку», якая аддзяляе ніжнесаксонскія дыялекты ад франкскіх). На паўднёвым захадзе ніжнефранкскія дыялекты абмежаваныя французскай мовай, бліжэй да ўзбярэжжа назіраецца ўзмацненне фрызскай мовы. З пазіцый тэрытарыяльных вялікі пляц распаўсюджвання кантынууму прыпадае на Нідэрланды і поўнач Бельгіі.

Складанасць развіцця абгавораных дыялектаў заключаецца ў тым, што яны паступова выцясняюцца дзяржаўнымі мовамі ў сваім літаратурным варыянце: нямецкай у Германіі, нідэрландскай — у Нідэрландах. Лік носьбітаў ніжненямецкіх дыялектаў імкліва памяншаецца.

На сённяшні дзень да ніжнефранкскіх прынята адносіць:^{[15][16][17][18][19][20][21][22][23][24][25]}

• Паўночнаніжнефранкская галіна (Nordniederfränkisch), на паўночны захад ад Юрдынгенскай мяжы.
  • Брабанцкія дыялекты (Brabants) Нідэрланды, Бельгія
    • заходнебрабанцкі дыялект (West-Brabants)
    • усходнеабрабанцкі дыялект (Oost-Brabants)
    • паўднёвабрабанцкі дыялект (Zuid-Brabants)
  • Галандскаутрэхцкія дыялекты (Hollands-Utrechts) Нідэрланды
    • галандскі дыялект (Hollands)
  • Фламандскія дыялекты (Vlaams) Нідэрланды, Бельгія, Францыя
    • усходнефламандскія диалекты (Oost-Vlaams)
    • заходнефламандскія диалекты (West-Vlaams)
      • французсказаходнефламандскі дыялект (Frans-Vlaams)
  • Зеландскія дыялекты (Zeeuws) Нідэрланды
  • Паўночнаморскі дыялект у паўночнай Галандыі Нідэрланды
  • Ніжнерэйнскія дыялекты (Niederrheinisch) Германія, зямля Паўночны Рэйн-Вестфалія
    • клеверландскія дыялекты (Kleverländisch), яны ж паўднёвагельдэрскія (Zuid-Gelders, Südgeldersch) — Клеве, Везель.
    • усходнебергскі дыялект (Oost-Bergisch, Ostbergisch), ён жа лімбургскавэстфальскі — паміж Мюльгайм-ан-дэр-Рурам і Эсэнам на поўначы і Вуперталем і Бергнойштатам на поўдні.
      • мёльмская гаворка^[de] (Mölmsch) — уласная гаворка горада Мюльгайм-ан-дэр-Рур.

• Паўднёваніжнефранкская галіна (Südniederfränkisch), на поўдзень ад Юрдынгенскай і поўнач ад Бенрацкай меж.
  • Лімбургскія дыялекты/мова (Limburgs, Limburgisch) Бельгія: Зямля Ойпен^[en], Лімбург Нідэрланды: Лімбург Германія: Дзюсельдорф, Крэфельд, Рэмшайд, Гайнсберг
    • заходнелімбургскі дыялект (Wes-Limburgs)
    • цэнтральналімбургскі дыялект (Centraal-Limburgs)
    • усходнелімбургскі дыялект (Oas-Limburgs)
      • заходнебергскі дыялект (Bergisch, (West-)Bergisch) — у раёнах гарадоў Дзюсельдорф-Золінген на захадзе зямлі Паўночны Рэйн-Вестфалія.
      • крэфельдская гаворка (Krieewelsch, Krefelderisch) — горад Крэфельд на захадзе зямлі Паўночны Рэйн-Вестфалія.

Нідэрландская літаратурная мова (Nederlandse taal) заснавана галоўным чынам на фламандскім, брабанцкім і галандскім дыялектах. Таксама яна аказала значны ўплыў на заходнефрызскія і ніжнесаксонскія дыялекты, на якіх гавораць у паўночных Нідэрландах, а таксама на ўсходнефрызскія дыялекты на паўночным захадзе Германіі.^[26]

З часоў нідэрландскага каланізму ў былых уладаннях утварыліся такія мовы:

• Афрыкаанс (Afrikaans) ПАР

• Усходні дыялект (Oosgrens-Afrikaans)
• Капскі дыялект (Kaapse Afrikaans)
• Аранжаварачныя гаворкі (Oranjerivier-Afrikaans)

• Неграгаландская крэольская мова (Negerhollands)  Амерыканскія Віргінскія астравы
• Цэйлонсканідэрландская крэольская мова (Ceylons-Nederlands) Шры-Ланка

Ніжнерэйнскія дыялекты

Паўночнаніжнефранкскія дыялекты, распаўсюджаныя ў Германіі, прынята аб'ядноўваць у так званыя ніжнерэйнскія. Гэтыя дыялекты сустракаюцца ў федэральнай зямлі Паўночны Рэйн-Вестфалія, а менавіта — па абодвум бакам ад Ніжняга Рэйна на захад ад мяжы ніжнесаксонскіх і ніжнефранкскіх дыялектаў. Зону дыялектаў утварае ізаглоса Бохальт–Эсэн–Вуперталь-Бармэн–Віперфюрт і мяжа Юрдынгена. Да ніжнерэйнскіх прынята ў Намеччыне таксама адносіць клеверландскі дыялект (паўночнаніжнефранкскі ў Намеччыне), усходнебергскі і ўсходнелімбургскі (паўднёваніжнефранкскі) дыялекты. З апошняга вылучаюць у Германіі заходнебергскі (Westbergisch) і крэфельдскі (Krieewelsch) дыялекты.

Да ранняга Новага часу ўсе носьбіты розных ніжнефранконскіх дыялектаў выкарыстоўвалі сярэдненідэрландскую або раннюю сучасную нідэрландскую мову ў якасці літаратурнай і аб’яднаўчай мовы (Dachsprache). Прыкметныя змены адбыліся ў 19 стагоддзі, калі гістарычна нідэрландскамоўны рэгіён Французская Фландрыя перажыў перыяд афранцужвання пад эгідай французскага ўрада.^[27] Гэтак жа ў рэгіёне Ніжняга Рэйна (тады ўваходзіў у склад Прусіі) адбылася шырокая германізацыя, а публічнае і афіцыйнае выкарыстанне нідэрландскай мовы было забаронена, што прывяло да зніжэння выкарыстання таксама і лімбургскай мовы і іншых дыялектаў.^[28][29][30] Акрамя таго, Брусельскі сталічны рэгіён, у якім гістарычна размаўлялі на нідэрландскай, стаў афіцыйна двухмоўным, а да цяперашняга часу — ў асноўным ужо франкамоўным.

на нямецкай мове

• Kurt-Wilhelm Graf Laufs. Niederfränkisch-Niederrheinische Grammatik - für das Land an Rhein und Maas. — Mönchengladbach: Niederrheinisches Institut, 1995. — ISBN 3-9804360-1-2.
• Peter Honnen, Cornelia Forstreuter. Sprachinseln im Rheinland. Eine Dokumentation des Pfälzer Dialekts am unteren Niederrhein und des „Hötter Platt“ in Düsseldorf-Gerresheim. — „Rheinische Mundarten“. — Köln: Rheinland-Verlag, 1994. — ISBN 3-7927-1456-6.
• Wolfram Euler. Das Westgermanische — von der Herausbildung im 3. bis zur Aufgliederung im 7. Jahrhundert — Analyse und Rekonstruktion (West Germanic: from its Emergence in the 3rd up until its Dissolution in the 7th century CE: Analyses and Reconstruction). — London/Berlin: Verlag Inspiration Un Limited, 2013. — С. 244. — ISBN 978-3-9812110-7-8. (з кароткім апісаннем на англійскай мове)
• Friedrich Maurer. Nordgermanen und Alemannen: Studien zur germanischen und frühdeutschen Sprachgeschichte, Stammes- und Volkskunde. — Straßburg: Hünenburg-Verlag.