Пратэсты ў Паўночнай Македоніі (2022)

Паўночная Македонія ў 2004 годзе атрымала статус кандыдата на ўступленне ў Еўрапейскі саюз. У лістападзе 2020 года Балгарыя вылучыла шэраг патрабаванняў, тым самым заблакаваўшы пачатак перамоваў Паўночнай Македоніі з ЕС. Краіна адмовілася прызнаваць наяўнасць македонскай мовы, паколькі лічыць яе адным з дыялектаў балгарскай, а таксама настаяла на сваім тлумачэнні падзей сумеснай гісторыі і канстытуцыйных гарантый для балгарскай меншасці, якая пражывае ў Паўночнай Македоніі^[3].

У чэрвені 2022 года Францыя ў канцы свайго ратацыйнага старшынства ў ЕС накіравала перагледжаную версію свайго плана па зняцці «балгарскай блакады» Паўночнай Македоніі, каб аднавіць перамовы краіны аб уступленні ў саюз^[4]. Прапанова мела на ўвазе, што Скоп’е прызнае існаванне этнічнай балгарскай меншасці і павінна будзе ўключыць яе ў канстытуцыю краіны^[5]. Ідэя сустрэла рэзкую крытыку сярод часткі насельніцтва Паўночнай Македоніі. Незадаволеныя настойвалі на тым, што па ўказанні ўрада Балгарыі ўрад Паўночнай Македоніі таксама афіцыйна прызнае, што македонская нацыя і яе мова маюць балгарскія карані, што можа падарваць нацыянальную ідэнтычнасць^[6].

Пратэсты пачаліся ў ліпені 2022 года ў Скоп’е, у адказ на саступкі Паўночнай Македоніі ў перамовах з Балгарыяй аб уступленні краіны ў Еўрапейскі Саюз^[2]. Акцыі былі арганізаваны некаторымі нацыяналістычнымі і левымі партыямі, такімі як Унутраная македонская рэвалюцыйная арганізацыя — Дэмакратычная партыя за македонскае нацыянальнае адзінства (УМРА—ДПМНА), «Левіца» і Дэмакратычная партыя сербаў у Македоніі^[7]. З 2 ліпеня УМРА—ДПМНА праводзіла штодзённыя акцыі пратэсту ля будынка ўрада Паўночнай Македоніі^[8]. Падчас пратэстаў раздаваліся лозунгі аб тым, што Балгарыя — «фашысцкая дзяржава», а ЕС — «фашысцкі саюз»^[9].

4 ліпеня пратэстоўцы ў Скоп’е сімвалічна спалілі Дагавор аб добрасуседстве з Балгарыяй, а таксама Прэспанскае пагадненне з Грэцыяй і прапанову Францыі аб пачатку перамоўнага працэсу Паўночнай Македоніі і ЕС, паколькі гэтыя дакументы былі «фашысцкімі»^[10][11].

У ходзе пратэстаў 5 ліпеня каля будынка Сходу Паўночнай Македоніі пацярпелі 47 паліцыянтаў. У выніку сутыкнення з прысутнымі ў гэты дзень былі пашкоджаны аўтамабіль і малы апорны пункт паліцыі. Пратэстоўцы кідалі ў сілавікоў яйкі, камяні, металічныя прадметы, кактэйлі Молатава, а таксама піратэхнічныя сродкі^[3].

У наступных акцыях пратэсту іх удзельнікі рэгулярна выкарыстоўвалі былы нацыянальны сцяг Македоніі, які перастаў выкарыстоўвацца македонскімі ўладамі пад ціскам Грэцыі з-за яго датычнасці да супярэчлівай палітыкі антыквізацыйнай пабудовы нацыі, а таксама чырвоныя сцягі з камуністычнымі сімваламі^[12]. Пратэстоўцы патрабавалі адстаўкі ўрада, а таксама заклікі да аднаўлення ранейшай назвы краіны, аспрэчваемай Грэцыяй з-за яе паходжання. Гвалт яшчэ больш абвастрыўся, калі групы македонцаў і альбанцаў сутыкнуліся ў цэнтры Скоп’е, на плошчы Скандербега. Падчас сутыкнення дэманстранты закідалі камянямі групу людзей. Пры гэтым у сутыкненні прысутнічала трое ўзброеных асоб, якія стралялі ў паветра. Пазней узброеныя людзі былі затрыманы паліцыяй.

14 ліпеня тысячы пратэстоўцаў удзельнічалі ў акцыі перад парламентам, у якім абмяркоўвалася прапанова Францыі. Старшыня Еўрапейскай камісіі Урсула фон дэр Ляен прыйшла выступіць у парламенце, дзе яе сустрэлі свістам і насмешкамі з боку дэпутатаў ад апазіцыі. Дэпутаты ад апазіцыі былі апрануты ў футболкі з надпісам «Не», напісанай чырвоным колерам, а таксама трымаючы плакаты з агітацыяй супраць французскай прапановы. Дэпутат Апасіеў уручыў фон дэр Ляен брашуру з вялікай надпісам «Не». Прэм’ер-міністр Дзімітар Кавалеўскі звярнуўся да парламента і папрасіў дэпутатаў прыняць здзелку, у той час як дэпутаты ад апазіцыі выказалі пратэст^[13]. На наступны дзень дэпутат ад апазіцыі параўнаў візіт фон дэр Ляен з дзейнасцю нацыстаў, звязанай з Законам аб прадухіленні нараджэння нашчадкаў са спадчыннымі захворваннямі. УМРА—ДПМНА таксама прыгразіла, што прэм’ер-міністр Кавачэўскі апынецца ў турме за тое, што «ён робіць з Паўночнай Македоніяй і яе народам»^[14]. 16 ліпеня былы міністр замежных спраў ад УМРА-ДПМНЕ Антоніа Мілашоскі абвінаваціў кіруючых сацыял-дэмакратаў у дзяржаўнай здрадзе. Дэпутат СДСМ спытаў яго, «хто ты такі, каб называць нас здраднікамі, ты, у якога ў кішэні некалькі пашпартоў», намякаючы на сцвярджэнні, што ён мае балгарскае грамадзянства^[15], як і многія іншыя македонцы^[16]. Па выніках таго ж пасяджэння парламент 68 галасамі «за» ўхваліў праект, падаўшы ўраду мандат на правядзенне перамоваў у рамках так званай «французскай прапановы»^[17].

Паводле звестак МУС Паўночнай Македоніі, у сутыкненнях 5 ліпеня пацярпелі 47 паліцыянтаў, з якіх 11 атрымалі больш сур’ёзныя, а 2 — цяжкія траўмы^[18]. У выніку пратэстаў былі затрыманыя 11 чалавек. Інфармацыя аб пацярпелых дэманстрантах, а таксама дакладнай колькасці ўдзельнікаў пратэсту на той момант адсутнічала^[3].

Прэм’ер-міністр Паўночнай Македоніі Дзімітар Кавачэўскі асудзіў гвалт з боку пратэстоўцаў^[19]. Урад настойваў на тым, што арганізатарамі пратэстаў з’яўляюцца «антыеўрапейскія і прарасійскія элементы»^[20].

Міністр замежных спраў Балгарыі ахарактарызаваў грамадскую рэакцыю ў Паўночнай Македоніі на прапанову Францыі ўрэгуляваць адносіны паміж Сафіяй і Скоп’е як «вельмі трывожную»^[21]. Назіральнікі ў Сафіі сцвярджалі, што ўдзельнікі пратэстаў — гэты прыхільнікі «антыеўрапейскіх апазіцыйных партый прарасійскай і прасербскай арыентацыі»^[22].

У выніку пратэстаў «Альянс за албанцаў» спыніў партнёрства з македонскай апазіцыяй, што практычна пакінула яе ў ізаляцыі, таму што іншыя албанскія фармаванні падтрымлівалі ўрад Паўночнай Македоніі.

Лідар апазіцыі Хрысціян Міцкоскі і кіруючыя сацыял-дэмакраты абвінавацілі адзін аднаго ў стварэнні на пратэстах інцыдэнтаў з мэтай палітычнай выгады. Міцкоскі, які ўдзельнічаў у маршы, размясціў у сваім акаўнце ў Facebook фатаграфію, на якой намаляваны мужчына з накіраваным у бок фота пісталетам, і заявіў, што стралок меў намер забіць яго^[19].

9 ліпеня ў сумеснай заяве Вярхоўны прадстаўнік Саюза па замежных справах і палітыцы бяспекі Жазэп Барэль і дзяржсакратар ЗША Энтані Блінкен віталі прапанову Францыі як «заснаваную на ўзаемнай павазе, даверы і разуменні», заклікаўшы да яе прыняцце, каб краіна працягнула свой еўрапейскі шлях. У той жа дзень лідар апазіцыі Хрысціян Міцкоскі даў інтэрв’ю сербскаму выданню, у якім заявіў на сербскай мове, што ён не падтрымае прапанову Францыі. У той жа час лідар партыі «Левіца» Дзімітр Апасіеў заявіў, што ёсць альтэрнатывы ЕС, адна з якіх – «сербскі прыклад».

12 ліпеня Асацыяцыя нашчадкаў бежанцаў пачатку ХХ стагоддзя ў Балгарыі з тэрыторыі сучаснай Паўночнай Македоніі накіравала зварот у еўрапейскія інстытуты з просьбай аказаць ціск на Скоп’е, каб пачаць перамовы аб уступленні ў ЕС. Паводле звароту, прычынай адмовы прыняць прапанову Францыі стала адсутнасць рэальнай дэкамунізацыі ў Паўночнай Македоніі больш чым праз 30 гадоў пасля падзення камунізму ў Еўропе, вынікам чаго сёння з’яўляецца адмаўленне іх агульнай культурнай і гістарычнай спадчыны да 1945 года. У той жа дзень Сафія накіравала афіцыйную ноту пратэсту супраць шматлікіх праяў нянавісці, накіраваных супраць Балгарыі. Буяр Асмані, македонскі албанец, таксама заклікаў пакласці канец ненавісці да Балгарыі. З-за яго спробаў знайсці кампраміснае рашэнне апазіцыя на сваіх мітынгах пратэсту насмешліва называла яго «Булгарам Асмані».

На гэтым фоне 800 педагогаў з Паўночнай Македоніі заявілі, што, прыняўшы прапанову Францыі, македонскі народ і мова будуць балгарызаваны і стануць «бескарневым дрэвам», зведзеным да штучнай канструкцыі канца Другой сусветнай вайны. «Калі гэта ўмова ўступлення ў ЕС, то мы кажам „не“», — гаворыцца ў звароце.

«Будучыня вашай краіны — у Еўрапейскім саюзе» — напісала старшыня Еўрапейскай камісіі Урсула фон дэр Ляен у Твітэры на македонскай мове пасля наведвання Скоп’е 14 ліпеня, у якім яна звярнулася да парламента. Паведамленне фон дэр Ляен было сустрэта негатыўнай рэакцыяй македонскіх карыстальнікаў твітэра. Паводле яе слоў, прыняцце прапановы Францыі дазволіць разблакаваць еўрапейскую інтэграцыю і пачаць першую фазу перамоў аб далучэнні, што стане станоўчым імпульсам для працэсу рэформаў і прагрэсу Паўночнай Македоніі^[23]. У той жа дзень Прэм’ер-міністр Албаніі Эдзі Рама абвясціў, што запатрабуе аддзялення Албаніі на яе еўрапейскім шляху ад македонска-балгарскай спрэчкі, калі прапанова Францыі не атрымае «станоўчага адказу» ў Скоп’е^[24].

16 ліпеня, пасля таго як парламент ухваліў так званую «французскую прапанову», Міцкоскі заявіў, што апазіцыя яшчэ не блакавала перамоўны працэс. Ён аб’явіў, што не дапусціць ўключэння балгараў у канстытуцыю, для чаго спатрэбіцца кваліфікаваная большасць. Гэта ўмова, без якога перамоўны працэс нельга спыніць^[25].